تأثیر تمایزات معنایی مفردات بر فهم و تفسیر قرآن

پایان‌نامه کارشناسی ارشد «اعتبارسنجی فروق لغوی در مفردات الفاظ القرآن راغب اصفهانی و برآیند آن‌ها در تفسیر قرآن» تألیف مهدی‌رضا حسن‌زاده، شهریورماه سال جاری در دانشگاه اصفهان دفاع شد. این پایان‌نامه با راهنمایی امیر احمدنژاد، عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان و مشاوره امیرصالح معصومی، عضو هیئت علمی دانشکده زبان‌های خارجی این دانشگاه تألیف شده است. بر این اساس و به‌مناسبت هفته پژوهش، خبرنگار ایکنا از اصفهان گفت‌وگویی با پژوهشگر این پایان‌نامه انجام داده که در ادامه متن آن را می‌خوانیم. 

ایکنا ـ ضرورت‌ها و اهداف انجام این پژوهش را تبیین کنید. 

این پایان‌نامه به اعتبارسنجی تفاوت‌های واژگانی مطرح‌شده در مفردات الفاظ القرآن و به‌طور خاص، واژه‌ها در میدان معنایی «بازگشت» و تأثیر آن‌ها بر تفسیر قرآن پرداخته است و نگاهی انتقادی به ادعاهای راغب اصفهانی در زمینه واژه‌شناسی قرآن و به‌ویژه واژه‌های مترادف‌نما دارد؛ پس به‌طور کلی می‌توان گفت که پژوهش حاضر با هدف اعتبارسنجی ادعاهای راغب درباره تفاوت‌های معنایی واژه‌های مترادف‌نما در قرآن طراحی شده است. 

همچنین این تحقیق به‌طور خاص بر واژه‌های مرتبط با مفهوم «بازگشت» در قرآن تمرکز دارد و تلاش می‌کند تا صحت و دقت تمایزات معنایی را که راغب اصفهانی برای این واژه‌ها مطرح کرده است، مورد ارزیابی قرار دهد. در حالی که بسیاری از واژه‌شناسان به‌ویژه در علم لغت عربی به این نکته توجه دارند که واژه‌های مترادف ممکن است در یک حوزه معنایی مشابه قرار گیرند و در نتیجه قابل‌ جایگزینی باشند، راغب اصفهانی در کتاب مفردات الفاظ القرآن به دقت و به‌طور دقیق‌تری این مسئله را بررسی کرده و برای بعضی از این واژه‌ها تمایزات معنایی قائل شده است؛ از این‌رو، این پایان‌نامه تلاش کرده تا از طریق روش‌شناسی دقیق، این تمایزات را اعتبارسنجی کند. 

ایکنا ـ روش راغب اصفهانی در تألیف مفردات را تشریح کنید. شما در انجام این پژوهش از چه روشی بهره برده‌اید؟ 

راغب اصفهانی در مفردات به بررسی معنای واژه‌ها و اشتراکات و تفاوت‌های معنایی میان آن‌ها می‌پردازد، به‌ویژه درباره واژه‌هایی که به‌ ظاهر مترادف به نظر می‌رسند، سعی کرده تمایزات ظریف معنایی میان آن‌ها را مشخص کند؛ برای مثال در حوزه معنایی «بازگشت»، واژه‌های متعددی مانند «رجوع»، «عودة»، «إياب» و «رجعة» از دیدگاه راغب تفاوت‌های معنایی خاصی دارند که می‌تواند تأثیرات گوناگونی بر تفسیر قرآن بگذارد. 

در این پایان‌نامه از روش‌شناسی توصیفی تحلیلی برای بررسی و اعتبارسنجی ادعاهای راغب استفاده شده است. پژوهشگر در ابتدا تمایزات معنایی را که راغب اصفهانی برای واژه‌های مترادف‌نما مطرح کرده، مورد مطالعه و تحلیل قرار می‌دهد؛ سپس این تمایزات با شواهد زبانی موجود در قرآن و دیگر منابع معتبر واژه‌شناسی مانند «العین» اثر خلیل بن احمد، «الصحاح» اثر جوهری و «مقاییس اللغة» اثر ابن فارس مقایسه می‌شود تا مشخص شود آیا تمایزات معنایی که راغب مطرح کرده، با سایر منابع واژه‌شناسی هم‌راستا است یا خیر.

در گام بعدی، تمرکز بر کاربرد واقعی این واژه‌ها در قرآن است. این بخش از تحقیق به تحلیل کاربردهای قرآنی واژه‌های مترادف‌نما و بررسی اینکه آیا تمایزات معنایی مطرح‌شده از سوی راغب در استفاده واقعی این واژه‌ها در قرآن تأثیرگذار است یا نه، می‌پردازد. این رویکرد تحلیلی به ما کمک می‌کند بررسی کنیم که آیا تفکیک‌های معنایی ارائه‌شده از سوی راغب می‌توانند به فهم دقیق‌تر و عمیق‌تری از آیات قرآن منجر شوند یا خیر. 

ایکنا ـ آیا این تمایزات معنایی که راغب مطرح کرده، بر تفسیر قرآن و فهم دقیق‌تر آیات تأثیرگذار است؟ 

نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که در بعضی موارد، تمایزات معنایی که راغب برای واژه‌های مترادف‌نما مطرح کرده است، می‌تواند به درک دقیق‌تر و عمیق‌تری از آیات قرآن کمک کند. با این حال، در بعضی موارد، این تمایزات در واقعیت قرآنی انعکاس چندانی ندارد و تفاسیر سنتی نیز همچنان معتبر و قابل‌ استفاده‌اند. 

ایکنا ـ نتایج کلی حاصل از این پژوهش را تبیین کنید. 

به‌طور کلی، تحقیق حاضر به این نتیجه می‌رسد که تمایزات معنایی که راغب در مفردات مطرح کرده است، در بعضی موارد می‌تواند به درک دقیق‌تر معانی قرآن کمک کند؛ اما در همه موارد این تمایزات اعتبار کافی ندارند. پایان‌نامه حاضر با استفاده از روش‌شناسی مقایسه‌ای و تحلیل دقیق شواهد زبانی، به بررسی و اعتبارسنجی تمایزات معنایی راغب پرداخته است و بر لزوم توجه دقیق به شواهد زبانی و زمینه‌های تاریخی در تفسیر قرآن تأکید دارد. این تحقیق می‌تواند به محققان و مفسران قرآن کمک کند تا با استفاده از منابع واژه‌شناسی معتبر، تفاسیر دقیق‌تری از آیات قرآن ارائه دهند. علاوه بر این، نه‌ تنها به درک بهتر آثار راغب اصفهانی کمک می‌کند، بلکه بر لزوم دقت در استفاده از منابع واژه‌شناسی در تحلیل آیات قرآن تأکید دارد و می‌تواند به ارتقای سطح مطالعات قرآنی و تفسیرهای دقیق‌تر قرآن کمک کند.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان