زیارت غدیریه؛ یادگار گران‌سنگ امام هادی(ع)

دوران امامت حضرت علی‌النقی، امام هادی(ع) با فعالیت جریان‌های سیاسی دشمن اهل‌ بیت(ع) و خلافت عباسیان همزمان بود. علاوه بر این، جریان‌های فکری مخالف با فرهنگ اهل‌ بیت(ع) در سایه حاکمیت سیاسی عباسیان، در بین مسلمانان نفوذ کرده و رونق یافته بودند. امام هادی(ع) با توجه به این شرایط، از راهبردهای متفاوتی مانند بیان ادعیه و زیارات استفاده می‌کرد؛ برای نمونه ایشان به‌منظور تبیین مسئله «ولایت» و جانشینی امیرالمؤمنین(ع)، زیارات جامعه کبیره و غدیریه را نقل کرد تا تعالیم شیعی از مصدر حقیقی آن به مسلمانان منتقل شود. 

زیارت غدیریه 

زیارت غدیریه امیرالمؤمنین(ع) که در کلام فاخر امام هادی(ع) متبلور شده، سرشار از آیات، روایات و مستندات تاریخی در اثبات فضیلت و ولایت علی(ع) است. امام هادی(ع) در بیان این زیارت از ۱۸ آیه تلمیح، ۳۲ آیه‌ تضمین و ۲۸ آیه اقتباس استفاده کرده‌؛ همچنین سه حدیث تضمینی، هفت حدیث اقتباسی و ۳۸ حدیث تلمیحی نیز در این زیارت قابل‌ مشاهده است. در مجموع می‌توان گفت که امام هادی(ع) از ۷۸ آیه و ۱۸ حدیث نبوی در این زیارت بهره برده‌ تا به اثبات فضایل امیرالمؤمنین(ع) بپردازد؛ همچنین ایشان در زیارت‌نامه غدیریه به بعضی از وقایع مهم تاریخی و از جمله جنگ‌هایی که علی بن ابیطالب(ع) در آن شرکت داشته‌، مانند بدر، احزاب، احد، حنین و خیبر اشاره کرده‌ است. علاوه بر این، جنگ‌های زمان حکومت حضرت علی(ع) که ناکثین، مارقین و قاسطین به ایشان تحمیل کردند نیز مورد توجه امام هادی(ع) بوده است. 

مرحوم شیخ عباس قمی در مفاتیح‌الجنان به سند متقن زیارت غدیریه اشاره و بیان کرده‌ است که در تمامی زیارات مأثوره، زیارتی به این درجه از صحت، اعتبار و قوت سند پیدا نمی‌شود. او همچنین بیان می‌کند که «در هر روز، چه از نزدیک و چه دور می‌توان این زیارت را خواند و این فایده جلیله‌ای‌ست که البته راغبان در عبادت و شائقان زیارت حضرت شاه ولایت، آن را غنیمت خواهند شمرد.» زیارت غدیریه در کتب روایی اهل سنت و به نقل از عایشه نیز درج شده است. در ادامه به واکاوی بیشتری در خصوص مضامین این زیارت گران‌قدر پرداخته خواهد شد. 

دفاع از امامت 

امام هادی(ع) در بیان اهمیت اصل امامت، آن را در کنار اصول توحید و نبوت ذکر کرده‌ است. امامت یکی از اصول دین از دیدگاه تشیع محسوب می‌شود و در صف‌بندی میان تشیع و اهل سنت نقش بسزایی دارد؛ چراکه اهل سنت امامت را از فروع دین می‌دانند. 

امام در زیارت غدیریه به واقعه غدیر خم و تبیین جایگاه امامت و دفاع از این مقام پرداخته و ذیل راهبردهای خردتر، دیگر ائمه(ع) را نیز معرفی کرده و آن‌ها را به مردم شناسانده‌ است. افزون بر این، امام هادی(ع) در زیارت جامعه نیز با به‌کار بردن واژه «ارکان» در دو عبارت، امامان را رکن هستی دانسته‌ است. ایشان در عبارت اول، یعنی «أَرْكَانَ الْبِلَاد»، امامان را رکن جهان ماده می‌داند که وجودشان مایه‌ آرامش کره خاکی است؛ اما در عبارت «وَ أَرْكَاناً لِتَوْحِیدِهِ»، امام رکن معنوی جهان محسوب می‌شود و پایه توحید و یکتاپرستی، اعتقاد به امام معصوم برشمرده شده‌ است. 

تعیین مصادیق امامت 

امام هادی(ع) در فرازهای ابتدایی زیارت غدیریه، پس‌ از سلام بر پیامبر گرامی(ص) و امیرالمؤمنین(ع)، امام علی(ع) را با واژگانی بسیار عمیق و زیبا مانند «سرور جانشینان»، «وارث دانش پیامبران» و «ولی پروردگار جهانیان» خطاب می‌کند. ایشان پس‌ از ذکر فضائل امیرالمؤمنین(ع)، شهادت می‌دهد که برادر رسول خدا، وصی و وارث علم او و جانشین نبی در امت، حضرت علی(ع) است. امام در ادامه از بیعت‌گرفتن پیامبر(ص) از مردم برای قبول ولایت علی(ع) نیز یاد می‌کند و ادامه می‌دهد: «خدا منکران ولایتت را لعنت کند.» سپس دامنه ولایت و امامت را از امام علی(ع) به سایر امامان معصوم تعمیم می‌دهد، به معرفی دیگر ائمه(ع) می‌پردازد و در نهایت چنین می‌فرماید: «آنکه شما را دوست دارد، خدا را دوست داشته و هرکه شما را دشمن بدارد، خدا را دشمن داشته و هرکه به شما محبت ورزد، به خدا محبت ورزیده و هرکه با شما کینه‌توزی کرد، با خدا کینه‌ورزی کرده است» و این‌چنین فصل‌الخطاب میان حق و باطل را مشخص می‌کند. 

تبیین خصایص امام 

یکی از محورهای زیارت غدیریه، اثبات جایگاه ولایت و امامت براساس افضلیت حضرت علی(ع) است. در زیارت غدیریه، به ۲۰۶ فضیلت از فضائل بی‌کران امیرالمؤمنین(ع) اشاره‌ شده، چنانکه امام هادی(ع) در فرازی از این زیارت چنین می‌فرماید: «ای امیرالمؤمنین! تو اول کسی بودی که به خدا ایمان آورد و آنچه را بر پیامبرش نازل شد، تصدیق کرد»؛ سپس در ادامه به بیان صفات عالی و ذکر خصایص بی‌نظیر امیرالمؤمنین(ع) می‌پردازد و ایشان را «اولین عبادت‌کنندگان»، «باتقواترین آن‌ها»، «فروبرنده خشم»، «بخشنده مردم» و «عادل و عالم به حدود الهی» می‌خواند و این‌چنین جایگاه رفیع و افضلیت آن حضرت را به تصویر می‌کشد. امام هادی(ع) در زیارت جامعه کبیره نیز با اشاره به آیات نازل‌شده در شأن امیرالمؤمنین(ع)، آیات ولایت (مائده، ۵۵)، لیلة‌المبیت (بقره، ۲۰۷) و تبلیغ (مائده، ۶۷)، مقام خاص و ویژه امام علی(ع) را متذکر می‌شود. 

همچنین امام هادی(ع) در فرازی از زیارت غدیریه، ویژگی‌های دیگری از جمله «مخالفت پیوسته و همیشگی با هوای نفس» و «هم‌پیمان بودن با پرهیزگاری» را از دیگر خصایص امام علی(ع) برمی‌شمرد. 

لازم به ذکر است که این تعابیر در روزگاری برای حضرت علی(ع) مطرح شده که دستگاه خلافت عباسیان بیشترین دشمنی را با امیرالمؤمنین(ع) داشته است؛ اما امام هادی(ع) اهتمام بسیاری به معرفی و تبیین جایگاه امامت داشت و در زیارت جامعه نیز حضرت علی(ع) را راه‌یافته، معصوم، مکرم، مقرب، پرهیزگار، راست‌گو، برگزیده، فرمان‌بردار خدا، قیام‌کننده به فرمان خدا، عمل‌کننده به خواست خدا و دست‌یافته به کرامت خدا معرفی می‌کند.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان