عباس بن عبدالمطلب؛ ملازم و حامی پیامبر(ص)

عباس بن عبدالمطلب، عموی پیامبر اکرم(ص) از شخصیت‌های برجسته و مؤثر در تاریخ صدر اسلام است. او از خانواده‌ای اصیل و صاحب‌نفوذ در قریش بود و نقشی بی‌بدیل در حمایت از پیامبر(ص) و شکل‌گیری جامعه اسلامی داشت. عباس با وجود تأخیر در گرویدن به اسلام، از آغاز دعوت پیامبر(ص) به‌دلایل خانوادگی، قبیله‌ای و همچنین باورهای اخلاقی‌اش، همواره در مسیر پشتیبانی از ایشان قرار داشت. این حمایت در برهه‌های حساس و دشوار، به‌ویژه در دوره‌های فشار مشرکان قریش، خود را به روشنی نشان داد. بررسی زندگی عباس بن عبدالمطلب نه تنها به شناخت شخصیت او کمک می‌کند، بلکه تصویری جامع‌تر از جامعه صدر اسلام و نقش خانواده پیامبر(ص) در پیشبرد دعوت اسلامی ارائه می‌دهد. 

به‌دلیل نزدیکی سن عباس به سن پیامبر اکرم(ص) و نیز زندگی پیامبر(ص) در خانه عبدالمطلب، هر دوی آن‌ها هم‌بازی و دوست هم بودند. آن‌ها در نوجوانی برای بنای کعبه بر دوش خود سنگ می‌آوردند. عباس در کودکی، نوجوانی و بزرگسالی، ملازم پیغمبر(ص) بود، به‌گونه‌ای که هر کس دنبال محمد(ص) می‌گشت، سراغ او را از عباس می‌گرفت. 

جایگاه اجتماعی عباس بن عبدالمطلب در مکه 

عباس بن عبدالمطلب از خاندان بنی‌هاشم، طایفه‌‌ای با جایگاه والا در میان قریش برخاست. او در جایگاه فردی بازرگان و عضو برجسته این قبیله، از نفوذ اقتصادی و اجتماعی قابل‌ توجهی برخوردار بود. روابط عباس با سران قریش و آگاهی از ساختار قدرت و معادلات قبیله‌ای، باعث شد تا در تعاملات سیاسی و اجتماعی زمانه خود نقشی کلیدی ایفا کند. او با استفاده از جایگاهش توانست در بحران‌های پیش‌روی مسلمانان، به‌ویژه در دوران فشارهای سیاسی و اقتصادی قریش، نقشی حمایتگرانه ایفا کند. 

با وجود آنکه عباس در سال‌های نخست دعوت پیامبر(ص) به اسلام نگروید، اما همواره از ایشان در برابر دشمنان دفاع می‌کرد. این حمایت در احساس مسئولیت قبیله‌ای او ریشه داشت. یکی از نمونه‌های بارز این حمایت‌ها، تلاش عباس در زمان محاصره شعب ابیطالب بود. در این دوران، بنی‌هاشم در محاصره اقتصادی قریش قرار گرفتند و عباس با استفاده از منابع مالی خود و نفوذش در میان قریش، سعی در کاهش این فشارها داشت. 

او همچنین در تعاملات میان پیامبر(ص) و سران قریش، نقش واسطه‌ای ایفا می‌کرد. عباس با هوشمندی و دیپلماسی توانست در بسیاری از موارد از افزایش تنش‌ها جلوگیری کند. اگرچه این اقدامات ظاهراً غیرمستقیم به نفع اسلام بود، اما از تعهد عباس به حفظ امنیت خانواده و قبیله حکایت داشت. 

نقش اقتصادی عباس فقط به دوران تحریم اقتصادی قریش محدود نمی‌شود، بلکه پس از ایمان‌آوردن او، این نقش گسترده‌تر و مؤثرتر شد. عباس بخشی از دارایی‌های خود را در راه اسلام به‌کار گرفت و به حمایت از مسلمانان فقیر و نیازمند پرداخت. این اقدامات علاوه بر کاهش فشارهای اقتصادی، به تقویت روحیه جامعه اسلامی نیز کمک کرد. عباس در جایگاه یک تاجر موفق توانست در بسیاری از موارد نیازهای اقتصادی مسلمانان را تأمین و منابع مالی لازم برای حفظ جامعه نوپای اسلامی را فراهم کند.

یکی از مهم‌ترین ابعاد زندگی عباس، حضور او در جنگ‌های صدر اسلام بود. هرچند عباس در جنگ بدر، به اجبار مشرکان قریش همراه آنان در نبرد شرکت کرد، اما پس از آن به صف مسلمانان پیوست و از حامیان اصلی پیامبر(ص) شد. او در فتح مکه نقشی برجسته داشت و در مقام یکی از رهبران قریش که مسلمان شده بود، در تقویت روابط میان مسلمانان و قریش تأثیرگذار بود. علاوه بر این، عباس در بسیاری از جنگ‌ها و مأموریت‌های نظامی، در مقام مشاور پیامبر(ص) و فردی مورد اعتماد همراه ایشان بود. تجربه او در امور نظامی و آگاهی از استراتژی‌های جنگی قریش، به مسلمانان در رویارویی با دشمنان کمک شایانی کرد. 

ایمان‌آوردن عباس بن عبدالمطلب به اسلام

عباس در سال هشتم هجری و پیش از فتح مکه، به اسلام گروید. این اقدام، نقطه عطفی در زندگی او و تاریخ اسلام به‌شمار می‌رود. پس از ایمان‌آوردن، عباس به یکی از مشاوران اصلی پیامبر(ص) تبدیل شد و در تصمیم‌گیری‌های کلان جامعه اسلامی نقشی مؤثر ایفا کرد. نقش او همچنین به‌مثابه پلی میان مسلمانان و تازه‌مسلمانان قریش بود و به تثبیت موقعیت اسلام در میان قریش کمک کرد. 

توانایی عباس در مذاکرات و تعاملات دیپلماتیک، از دیگر ویژگی‌های برجسته او بود. عباس در بسیاری از مذاکرات میان پیامبر(ص) و سران قریش، نقش میانجی داشت و توانست از شدت بعضی از تنش‌ها و درگیری‌ها بکاهد. یکی از مهم‌ترین این موارد، نقشی‌ست که عباس در جریان فتح مکه ایفا کرد. او با گفت‌وگو با بزرگان قریش، به زمینه‌سازی برای پذیرش اسلام و کاهش مقاومت‌های آنان کمک کرد. این نقش دیپلماتیک او، علاوه بر تثبیت موقعیت مسلمانان در مکه، به گسترش اسلام در میان قبایل دیگر نیز کمک کرد. 

عباس بن عبدالمطلب، ۱۲ رجب سال ۳۲ قمری در سن ۸۸ یا ۸۹ سالگی چشم از جهان فروبست. علی(ع) و فرزندان عباس او را غسل دادند. در بقیع به امامت عثمان بر پیکر وی نماز خوانده شد. مردم برای دیدن پیکر او چنان هجوم آوردند که کار دفن مشکل و بر اثر ازدحام جمعیت، پارچه روی پیکرش پاره شد. 

در مراسم دفن عباس، حضرت علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) حضور داشتند. بعدها امام حسن مجتبی(ع)، امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) در قبرستان بقیع و نزدیک قبر وی به خاک سپرده شدند. قبر آنان دارای گنبد و بارگاهی بود که با تسلط وهابیان بر حجاز در واقعه تخریب بقیع ویران شد.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان