رمضان؛ فرصتی برای فقرزدایی

پیامبر گرامی اسلام(ص) در آستانه ورود به ماه مبارک رمضان با ایراد خطبه‌ای، به ویژگی‌های منحصر به‌فرد این ماه اشاره کرد و مؤمنان را برای بهره‌گیری حداکثری از این ماه فراخواند. در شماره پیش رو، به شرح بخش دوم این خطبه، برگرفته از سخنان حجت‌الاسلام والمسلمین حسین انصاریان پرداخته می‌شود.

انسان در لحظاتی که دست نیاز به سوی غیر خدا دراز می‌کند، احساس ذلت و خواری به او دست می‌دهد؛ اما هنگامی که دست‌هایش را به سوی پروردگار بلند می‌کند، گویی بال‌های عزت بر شانه‌هایش گشوده می‌شود. دعا فقط یک درخواست نیست، بلکه خود مطلوب است. دعا فقط یک وسیله نیست، بلکه هدفی والا محسوب می‌شود. به بیان علامه مجلسی، اولیای الهی هیچ‌چیز را به اندازه‌ دعا دوست نداشتند. آن‌ها تمام آرزوها و نیازهای دل خود را با محبوب حقیقی در میان می‌گذاشتند و بیش از آنکه به خواسته‌های خود اهمیت دهند، به خود عمل دعا و نیاز توجه می‌کردند. 

در لحظات دعا انسان به خوبی درک می‌کند که در سایر اوقات، چقدر پست و ساقط بوده است؛ زمانی که اتفاقات کوچک و بی‌ارزش، او را آزار می‌داد و به خود مشغول می‌کرد. دعا انسان را به فطرت پاکش بازمی‌گرداند و او را از غفلت و فراموشی نجات می‌دهد. 

رمضان؛ بازگشت به فطرت پاک 

رسول خدا(ص) در ماه مبارک رمضان برای تقویت ارتباط روحانی با مبدأ اعلی، نکاتی یادآور شده‌ است، از جمله در خطبه شعبانیه چنین می‌فرماید: «تُوبُوا إِلی اللهِ مِن ذُنُوبِکُم؛ به سوی خدا از گناهانتان توبه کنید.» توبه، نخستین گام برای ارتقای روح است. تا زمانی که انسان از گناهان و آلودگی‌ها پاک نشود، نمی‌تواند در عالم معنویت پرواز کند. بدون پاک‌سازی درون از زشتی‌ها، دستیابی به خوبی‌ها و فضایل ممکن نیست. در حقیقت، آراستن دل فقط پس از پیراستن وجود از انحرافات و لغزش‌ها امکان‌پذیر است. 

بیشتر بخوانید:

•  رمضان؛ ماه خانه‌تکانی دل‌ها

توبه مراحلی دارد که نخستین گام آن، احساس پشیمانی و ندامت است. در گام بعدی، فرد گنه‌کار تصمیم می‌گیرد به‌سوی گناه بازنگردد و در مرحله‌ بالاتر، با جدیت تمام از خدای قادر و توبه‌پذیر می‌خواهد که او را در زمره‌ آمرزیدگان و پاکان قرار دهد. 

در دعاها و اعمال ماه مبارک رمضان، فرازهای مهمی وجود دارد که سرشار از عبارات اولیای الهی در مقام پوزش از درگاه خداوند است. امام سجاد(ع) در دعای ابوحمزه ثمالی، به روزه‌داران توبه‌کار می‌آموزد که در سحرهای ماه رمضان، با تضرع و التماس چنین بگویند: «أَنتَ إِلهی أَوسَعُ فَضلاً وَ أَعظَمُ حِلماً مِن أَن تُقایِسَنی بِفِعلی وَ خَطِیئَتی فََالعَفوَ العَفوَ العَفوَ؛ خدایا! تو معبود من هستی. فضل تو گسترده‌تر و حلم تو بزرگتر از آن است که مرا با عمل و خطایم بسنجی. پس مرا ببخش! مرا ببخش! مرا ببخش!» 

حضرت محمد(ص) نیز در ادامه‌ خطبه‌ شعبانیه، مردم را به استغفار سفارش می‌کند: «إِنَّ نُفُوسَکُم مَرهُونَةٌ بِاَعْمالِکُم فَفَکُّوها بِاستِغفارِکُم؛ ای مردم! شما همه در گرو کردارتان هستید، پس خود را با استغفار و آمرزش رها سازید!» و در فرازی دیگر فرمود: «وَ ظُهُورُکُم ثَقیلةٌ مِن أَوزارِکُم فَخَفِّفُوا عَنها بِطُول سُجُودِکُم؛ پشت‌های شما از بار گناهان سنگین است، پس با سجده‌های طولانی خود، از سنگینی آن بکاهید.» 

آداب زندگی روزه‌داران 

پیامبر بزرگوار اسلام(ص) در بخشی از خطبه‌ شعبانیه، به آداب معاشرت و رفتار روزه‌داران پرداخته و آن‌ها را به رعایت این آداب سفارش کرده‌ است. آن حضرت با بیان راهکارهای حیاتی، اهل ایمان را به‌سوی سلوک برتر هدایت می‌کند. بعضی از این راهکارها عبارت‌اند از: 

ـ حسن خلق: رسول‌الله(ص) می‌فرماید: «وَ مَن حَسَّنَ مِنکُم فی هذا الشَّهرِ خُلُقَهُ کانَ لَهُ جَوازاً عَلی الصِّراطِ یَومَ تَزِلُّ فِیه الأَقدامُ؛ هرکس از شما در این ماه اخلاق خود را نیکو گرداند، خداوند برای او جواز عبور از پل صراط را آن روز که گام‌ها می‌لغزد، صادر می‌کند.» 

اهمیت این سخن زمانی روشن می‌شود که به شرایط روزه‌دار که در بیان ایشان ذکر شده است، توجه شود. گاهی تشنگی و گرسنگی طاقت انسان را کاهش می‌دهد و او را در برابر ناهنجاری‌های روحی و اجتماعی آسیب‌پذیر می‌کند، به‌ویژه اگر در هوای گرم روزه بگیرد و به‌دلیل شب‌زنده‌داری و سحرخیزی، دچار کم‌خوابی نیز شده باشد. در چنین شرایطی، اگر فرد نتواند خشم خود را کنترل کند، ممکن است در برابر کوچکترین ناملایمات عصبانی شود و با دیگران برخورد ناشایستی داشته باشد. 

پیامبر(ص) در تکمیل این سخن در خطبه شعبانیه می‌فرماید: «وَ مَن کَفَّ فِیهِ شَرَّهُ کَفَّ اللهُ عَنهُ غَضَبَهُ یَومَ یَلقاهُ؛ و هرکس در این ماه شر و خشم خود را از مردم باز دارد، خداوند در روز ملاقاتش، غضب خود را از وی بازخواهد داشت.» 

نمونه‌ای از این صبر و فروبردن خشم را می‌توان در رفتار علامه کاشف‌الغطا مشاهده کرد. روزی علامه در اصفهان، پیش از نماز جماعت، مبلغی بین فقرا تقسیم کرد. پس از اتمام تقسیم، به نماز ایستاد. یکی از سادات فقیر که دیر به مسجد رسیده و سهمی دریافت نکرده بود، به محضر شیخ آمد و گفت: «سهم مرا از مال جدم به من باز ده.» شیخ فرمود: «دیر آمدی و اکنون چیزی نمانده که به تو بدهم.» آن سید خشمگین شد و به محاسن مبارک شیخ آب‌ دهان افکند. علامه کاشف‌الغطا بدون هیچ واکنش تندی، از محراب برخاست و دامن خود را مقابل نمازگزاران گرفت؛ سپس در میان صفوف جماعت می‌گشت و می‌فرمود: «هر کس ریش شیخ را دوست دارد، به این سید کمک کند.» مردم با دیدن این صحنه، دامن شیخ را پر از پول کردند. شیخ تمام آن‌ها را به سید داد و سپس به نماز عصر ایستاد. 

ـ احسان و افطار: از دیگر ویژگی‌های روزه‌داران راستین که پیامبر(ص) بر آن تأکید کرده‌، افطار دادن به روزه‌داران است. آن حضرت در این‌باره در خطبه شعبانیه فرمود: «مَن فَطَّرَ مِنکُم مُؤمِناً صائِماً فی هذا الشَّهرِ کانَ لَهُ بِذلِکَ عِندَاللهِ عِتقُ رَقَبَةٍ وَ مَغفِرَةٌ لِما مَضی مِن ذُنُوبِهِ؛ هرکس از شما در این ماه مؤمن روزه‌داری را افطار دهد، برای او نزد خداوند پاداش آزادکردن یک برده و آمرزش همه‌ گناهان گذشته منظور خواهد شد.» 

ـ رسیدگی به نیازمندان: رسیدگی به نیازمندان و کمک به آن‌ها از دیگر آدابی به‌شمار می‌رود که پیامبر(ص) در ماه رمضان بر آن تأکید کرده‌ است. این عمل نه تنها روحیه‌ همدلی و همبستگی اجتماعی را تقویت می‌کند، بلکه یکی از مصادیق بارز احسان و نیکوکاری در اسلام شناخته می‌شود. پیامبر مهربا‌نی‌ها(ص) در این خطبه عرض کرد: «مَن سَقَی صائِماً فی هذا الشَّهرِ شَراباً مِن ماءٍ کانَ لَهُ عِندَاللهِ مَغفِرَةٌ لِذُنُوبِهِ؛ هر کس در این ماه روزه‌داری را با آب سیراب کند، خداوند گناهانش را می‌آمرزد.» 

ماه مبارک رمضان، فرصتی استثنایی برای رسیدگی به نیازمندان و دل‌های محروم است. انسان روزه‌دار پس از نمازهای واجب، دعای روزانه‌ ماه رمضان را چنین می‌خواند: «اَللّهُمَّ أَغْنِ کُلَّ فَقِیرٍ، اَللّهُمَّ اَشْبِع کُلَّ جائِعٍ، اَللهُمَّ اکْسُ کُلَّ عُریانٍ، اَللهُمَّ اقْضِ دَینَ کُلِّ مَدیِنٍ؛ خدایا! هر فقیری را بی‌نیاز کن، هر گرسنه‌ای را سیر کن، هر برهنه‌ای را بپوشان و هر بدهکاری را از دین رها کن.» 

پس اگر انسان روزه‌دار هرگز به فکر یاری ضعفا و مستمندان نباشد، روزه و دعا و اعمالش چه ارزشی خواهد داشت؟ به همین دلیل، پیامبر دوراندیش اسلام(ص) ماه رمضان را فرصتی مناسب برای فقرزدایی، رفع کمبودها و رسیدگی به فقرای مسلمان می‌داند و در خطبه‌ شعبانیه می‌فرماید: «تَصَدَّقُوا عَلی فُقرائِکُم وَ مَساکِینِکُم؛ به فقیران و ضعیفان خود احسان و صدقه دهید.» 

ـ احترام به بزرگان و تکریم کودکان: پیامبر اکرم(ص) در این خطبه قشر سالمند و کودک را مورد عنایت ویژه قرار داده است: «وَقِّرُوا کِبارَکُمْ وَ ارْحَمُوا صِغارَکُمْ؛ به بزرگانتان احترام بگذارید و به کوچک‌ترهایتان مهر بورزید.» در فرهنگ اسلامی، تعظیم بزرگسالان و افراد مسن جامعه، جایگاهی ویژه دارد. برخلاف جوامع غربی که سالمندان را عضوی زائد و سربار می‌دانند، در نگاه پیامبر اکرم(ص)، بزرگترها و سالمندان سرمایه‌های ارزشمندی هستند که علاوه بر انتقال میراث و تجربه‌ نسل گذشته به نسل آینده، نماد عمری زحمت، تلاش و فداکاری‌اند؛ همچنین مهرورزی به کودکان و بذل عاطفه به آن‌ها، آثار گران‌قدری در تربیت نسل جدید دارد که در مباحث تربیتی به تفصیل به آن پرداخته شده است. 

ـ صله رحم و دیدار با خویشاوندان: دیدار با خویشاوندان و اطلاع از حال آن‌ها در تحکیم روابط و افزایش محبت تأثیر بسزایی دارد. افزون بر این، از منظر روایات اسلامی، صله‌ رحم در آسان‌شدن حساب روز قیامت، تزکیه‌ اعمال، افزایش روزی، دفع بلاها، طول عمر و شادابی در زندگی مؤثر است. به همین دلیل، رسول خدا(ص) در خطبه‌ شعبانیه می‌فرماید: «هرکس در ماه رمضان صله‌ رحم کند، خداوند متعال رحمت خود را در روز قیامت شامل او خواهد کرد و هرکس قطع رحم کند، خداوند متعال رحمت خود را از او قطع خواهد کرد.»

الهه‌سادات بدیع‌زادگان