مرگ‌اندیشی و نقش آن در سلامت معنوی
اسلام یاد مرگ را دارای آثار تربیتی متعددی می‌داند که در ایجاد سلامت معنوی و تعادل روحی روانی انسان نقش مؤثری ایفا می‌کند.
در میان تمام پدیده‌های زندگی انسان، مرگ همواره جایگاه ویژه‌ای داشته است. این حقیقت اجتناب‌ناپذیر که پایان زندگی دنیوی را رقم می‌زند، در فرهنگ اسلامی دریچه‌ای به سوی حیاتی جاودانه و برتر نگریسته می‌شود. نگاهی به متون دینی و روایات معصومین(ع) نشان می‌دهد که اسلام تلاش کرده است با ارائه تصویری روشن و امیدبخش از مرگ، این پدیده را از حالت رعب‌انگیز خارج و آن را به تجربه‌ای معنوی و تکاملی تبدیل کند.
مرگ به‌مثابه تجربه‌ای احیاگر می‌تواند در مسیر سلامت معنوی انسان نقش بسزایی داشته باشد؛ اما هراس از مرگ که گاهی به افراط کشیده می‌شود، می‌تواند دستاوردهای این تجربه دینی را کم‌اثر یا بی‌اثر کند. مرگ تجربه‌ای شناخته‌شده است که علل هراس از آن، جهل نسبت به حقیقت مرگ، گناه و کردار ناشایست و دلبستگی به دنیا و مظاهر آن را شامل می‌شود.
در متون اسلامی، مرگ مرحله‌ای از حیات تلقی می‌شود که در قالب تجربه‌ای دینی قابل فهم است. قرآن کریم با تعابیری مانند «توفی» (دریافت کامل روح) بر این مفهوم تأکید دارد. در این نگاه، مرگ نیستی و نابودی نیست، بلکه انتقالی آگاهانه و حکیمانه از عالمی به عالم دیگر است. امام جواد(ع) در پاسخ به این سؤال که چرا مردم مرگ را دوست ندارند، فرمود: «زیرا به حقیقت مرگ جاهل‌اند. اگر می‌دانستند مرگ چیست، آن را دوست می‌داشتند.»
این نگرش نشان می‌دهد که ترس از مرگ بیش از آنکه ناشی از خود این پدیده باشد، نتیجه نبود شناخت صحیح از آن است. امام على(ع) در سفارشی به فرزندشان، حضرت امام حسن مجتبی(ع)، مرگ را چنین معرفی می‌کند: «بدان پسرم! تو براى آخرت آفريده شده‌اى، نه براى دنيا؛ براى فنا (در دنیا)، نه براى بقا (در دنیا)؛ براى مردن، نه براى زيستن؛ تو در منزل كوچ هستى كه رهگذرى‌ست به سوى آخرت... .»
از سوی دیگر، گناه و اعمال ناشایست نیز از عوامل مهم ترس از مرگ محسوب می‌شود. قرآن کریم در سوره جمعه به این نکته اشاره می‌کند که گناهکاران هرگز آرزوی مرگ نمی‌کنند؛ چرا که از عواقب اعمال خود آگاهند. امام حسن(ع) در توضیح این مسئله فرمود: «شما آخرت خود را خراب و دنیایتان را آباد کرده‌اید، به همین دلیل از مرگ گریزانید.»
دلبستگی به دنیا و مظاهر آن نیز از موانع مهم پذیرش مرگ به‌مثابه حقیقتی طبیعی است. امام علی(ع) می‌فرماید: «يكى از رنج‌ها اين است كه انسان چيزى فراهم آورد كه نمى‌خورد و بنايى بسازد كه در آن سكونت نمى‌كند و سپس به جانب خداى تعالى مى‌رود، در حالى كه نه مالى با خود مى‌برد و نه ساختمانى منتقل مى‌كند.» این گفتار نشان می‌دهد که چگونه وابستگی‌های مادی می‌تواند پذیرش مرگ را دشوار کند.
مرگ‌اندیشی را چه سود؟
در مقابل این دیدگاه نادرست، اسلام یاد مرگ را دارای آثار تربیتی متعددی می‌داند که در ایجاد سلامت و تعادل روحی روانی انسان نقش مؤثری ایفا می‌کند. اعتقاد به آخرت، توجه به زندگی ابدی و یاد مرگ، بیشترین تأثیر را در رفتار و کردار زندگی دنیوی انسان دارد. امیرالمؤمنین علی(ع) اندیشیدن به مرگ را بهترین واعظ درونی برای آلوده‌نشدن انسان به هواهای شیطانی و تمایلات نفسانی می‌داند و مرگ اندیشی را حیات‌بخش قلب و روشی برای آسان‌شدن مرگ در نظر انسان برمی‌شمرد.
پیامبر گرامی اسلام(ص) بارها به اصحاب خود توصیه می‌کرد که به یاد مرگ باشند و از آن غفلت نکنند و می‌فرمود: «مرگ را فراوان یاد کنید. همانا زیرک‌ترین مؤمنان کسانی هستند که مرگ را بیشتر یاد کنند و برای آن آماده‌تر باشند.» امام صادق(ع) فرمود: «یاد مرگ شهوات را در نفس می‌میراند و قلب را به وعده‌های الهی مطمئن می‌کند... .»
یاد مرگ سبب می‌شود که تلاش انسان در دنیا و بهره‌مندی او از زندگی به‌منظور آبادکردن آخرت به حداکثر خود برسد. امام علی(ع) یکی از عوامل شتاب برای انجام اعمال نیک در دنیا را انتظار مرگ دانسته و فرموده است: «هر کس منتظر مرگ باشد، به اعمال نیک شتاب می‌کند.» خداوند نیز در آیه ۱۰ سوره منافقون چنین توصیه می‌کند که قبل از فرارسیدن مرگ، از آنچه دارید و اندوخته‌اید، انفاق کنید. بازار دنیا محل تجارت و کشت، اما پس از مرگ فقط نوبت برداشت و نتیجه است؛ پس هر مؤمن عاقلی می‌کوشد تا از لحظه لحظه زندگی خود برای پرکردن زاد و توشه آخرت استفاده کند، لحظه‌های عمر را غنیمت شمارد و در مسیر رضا و خشنودی خدا و خلق خدا گامی بردارد. ثمره این نوع نگاه، زیستی پویا، فعال، رو به رشد و با بازدهی بسیار زیاد است که آبادانی و اصلاح دنیا و آخرت را توأمان در پی دارد.
تفکر درباره مرگ می‌تواند تسلی‌بخش آلام دنیوی باشد. در روایتی آمده است که یکی از اصحاب امام صادق(ع) به نام ابوبصیر از وسواس و اندیشه‌های نامطلوب به امام شکایت کرد. حضرت در پاسخ فرمود: «یاد کن جداشدن مفاصل خود را در قبر و بازگشتن دوستان و نزدیکانت را، وقتی که تو را در قبر دفن می‌کنند و کرم‌ها از سوراخ بینی‌ات خارج می‌شوند و گوش‌هایت را می‌خورند. به‌راستی که یاد این امور، غم (دنیا) را از یاد انسان می‌برد.» ابوبصیر گفت: «به خدا قسم این امور را یاد نکردم، مگر هم‌وغم دنیا از من فراموش شد.»
از دیگر آثار مرگ‌اندیشی می‌توان به اشتیاق به آخرت و بی‌رغبتی نسبت به دنیا اشاره کرد. امام سجاد(ع) در دعای خود از خداوند می‌خواهد که مرگ را مونس و همدم مؤمنان قرار دهد. ایشان می‌فرماید: «خدایا، از اعمال شایسته عملی برایمان قرار ده که با آن به بازگشت به سوی تو... و به زود رسیدن به تو حریص باشیم تا مرگ برای ما (به‌مثابه) انس و آرامش باشد که به آن انس گیریم و (به‌مثابه) دوستی و الفتی باشد که به سوی آن شوق داشته باشیم و (چون) خویشاوند نزدیکی باشد که نزدیک‌شدن به او را دوست بداریم؛ پس هرگاه آن را بر ما حاضر کردی، ما را به آن نیک‌بخت گردان ... و ما را به میهمانی آن بدبخت نکن و از دیدارش خوار و رسوا و سربه‌زیر نفرما.»
در پایان باید تأکید کرد که تجربه دینی مرگ با پس‌زمینه اسلامی آن، نه تنها ترس‌آور نیست، بلکه موجب رشد و تربیت انسان می‌شود. این نگرش، سلامت معنوی انسان را تضمین می‌کند.
الهه‌سادات بدیع‌زادگان
انتهای پیام
