وجود اسناد، مصادر و شروح نهج‌البلاغه پیش از سیدرضی
یک پژوهشگر قرآنی گفت: برخلاف بعضی شبهه‌افکنی‌ها، مصادر نهج‌البلاغه نه‌تنها پیش از سیدرضی(ره) وجود داشته، بلکه بسیاری از آن‌ها در منابع معتبر رجالی و کتابخانه‌های کهن ثبت شده است؛ این اثر شریف ریشه در تاریخ دارد و اصالت آن با شواهد فراوان علمی و تاریخی اثبات شده است.
در روزگاری که ذهن‌ها از هیاهوی بی‌وقفه اطلاعات پراکنده آکنده شده است، رجوع به متون ریشه‌دار و نجات‌بخش بیش از همیشه ضروری به نظر می‌رسد و چه متنی گرانسنگ‌تر از نهج‌البلاغه که از سرچشمه حکمت امام علی(ع) جاری شده و قرن‌هاست دل‌ها و جان‌ها را سیراب می‌کند؟ با تأکید دوباره رهبر معظم انقلاب بر اهمیت آشنایی با این میراث معرفتی، خبرنگار ایکنا از اصفهان به سراغ علی‌اکبر توحیدیان، پژوهشگر قرآن و دکترای علوم قرآن و حدیث رفته است تا در بخش دوم سلسله‌گفت‌وگوهای «جرعه‌ای از کوثر نهج‌البلاغه» از بررسی مصادر و اسناد نهج‌البلاغه، مستدرکات و تکمیل نهج‌البلاغه و شروح نهج‌البلاغه از سوی علمای شیعه و سنی بپرسد. در ادامه، شماره دوم گفت‌وگویی را می‌خوانیم که ما را از ظاهر واژگان عبور می‌دهد و به جان کلمات می‌برد.
ایکنا ـ در شماره قبلی، درباره نقش عالمان در رشد و توسعه نهج‌البلاغه گفتید. در ادامه، چه نکاتی درباره این اقدامات علمی می‌توان مطرح کرد؟
در گفت‌وگوی قبل به این نکته اشاره کردیم که بزرگانی از علما کارهای مهمی کرده‌اند که موجب تقویت، رشد و توسعه کتاب مستطاب نهج‌البلاغه شده است. در این قسمت، به شرح مختصری از آن اقدامات می‌پردازیم.
یافتن مصادر، منابع و اسناد محتویات نهج‌البلاغه، اعم از خطب، رسائل و حِکَم آن، یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین فعالیت‌های علمی تحقیقی بوده که از سوی عالمان متعهد صورت گرفته است. همان‌طور که می‌دانیم، در نهج‌البلاغه متداول موجود، ۲۴۱ خطبه ملاحظه می‌شود، در حالی که به نقل از بزرگانی همچون مسعودی، صاحب مروج‌الذهب و سیدمرتضی(ره) برادر سیدرضی(ره)، تعداد خطب تا بیش از ۴۸۰ خطبه هم نقل شده است. خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها از سوی اصحابی مانند زید بن وهب جُهَنی، حارث همدانی، اصبغ بن نباته، شریح قاضی، کمیل بن زیاد، نوف بُکالی، ضرار بن ضمره و دیگران نوشته می‌شده و شواهد تاریخی متعددی برای این ادعا وجود دارد.
بیشتر بخوانید:
کتاب «خطب امیرالمؤمنین علی‌المنابر فی الجُمع و الأعیاد و غیرها» اولین کتابی است که زید بن وهب جُهَنی در این موضوع (م.۹۶) تألیف کرده است. کتاب‌هایی چون «خطب امیرالمؤمنین» از ابوروح فرج بن فروه، «خطب امیرالمؤمنین» نوشته مسعدة بن صدقه عبدی، «الخطبةالزهراء لامیرالمؤمنین» تألیف ابومخنف لوط بن یحیی (م.۱۵۷)، «خطب امیرالمؤمنین» نوشته اسماعیل بن مهران بن ابی‌نصر، «خطب امیرالمؤمنین» تألیف سیدعبدالعظیم حسنی، «خطب علی(ع)» نوشته ابراهیم حکم ظهیر فزاری، «خطب امیرالمؤمنین» تألیف محمد بن عمر بن واقد مدنی، «خطب علی(ع)» نوشته نصر بن مزاحم، «خطب علی(ع)» تألیف ابومنذر هشام بن محمد بن سائب کلبی، «خطب علی(ع) و کتبه إلی عمّاله» نوشته ابوالحسن علی بن محمد مدائنی، «خطب امیرالمؤمنین» نوشته صالح بن حماد رازی، «مئه کلمه لعلی بن أبی‌طالب» تألیف عمرو بن بحر جاحظ، «رسائل امیرالمؤمنین و أخباره و حروبه» نوشته ابراهیم بن هلال بن عاصم بن سعد بن مسعود ثقفی از دیگر تألیفات در این موضوع محسوب می‌شود.
لازم به ذکر است همه این کتاب‌ها که تعدادی از آن‌ها را نام بردیم، پیش از تولد سیدرضی(ره) نوشته شده‌اند؛ بنابراین برخلاف بعضی از شبهات، مصادر نهج‌البلاغه از زمان امیرالمؤمنین(ع) و پس از آن تا قبل از سیدرضی(ره) وجود داشته و آنچه شبهه‌افکنان می‌گویند، از جهل یا غرض‌ورزی آن‌هاست.
اینکه اکثر این مصادر در اثر حوادث ایام مانند حمله مغول‌ها و یا آتش‌سوزی کتابخانه‌های فاطمیون در مصر و آتش‌زدن خانه و کتابخانه بزرگ شیخ طوسی در بغداد و... از دست رفته است و امروز وجود فیزیکی ندارد، دلیل بر نبود مصادر اولیه نیست؛ زیرا عناوین آن‌ها در کتب رجال، از قبیل فهرست ابن‌ندیم، فهرست نجاشی، فهرست شیخ طوسی، الذریعه و... آمده است و محققان تا ۱۰۹ کتاب را با عنوان مصادر سخنان امیرالمؤمنین(ع) نام می‌برند.
از جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد: «مصادر نهج‌البلاغه فی مدارک نهج‌البلاغه» از سیدهبةالدین شهرستانی، «مدارک نهج‌البلاغه و دفع‌الشبهات عنه» از هادی کاشف‌الغطاء، «مصادر نهج‌البلاغه» از عبدالله نعمه، «مصادر نهج‌البلاغه و اسانیده» از سیدعبدالزهرا حسینی، «اسناد و مدارک نهج‌البلاغه و رواة و محدثین نهج‌البلاغه» از محمد دشتی و «بحثی کوتاه درباره مدارک نهج‌البلاغه» از رضا استادی.
علاوه بر وجود مصادر، وجود نسخه‌های خطی از خود نهج‌البلاغه هم قابل توجه است. نسخه‌هایی که در اختیار برخی از شارحان نهج‌البلاغه بوده، مانند ابن ابی‌الحدید در ابتدای قرن هفتم و ابن‌میثم بحرانی (م.۶۷۹) و شواهد دیگر، همگی دال بر اصالت این کتاب شریف است. تاکنون در حدود ۳۰۰ نسخه خطی و دست‌نویس از نهج‌البلاغه شناسایی شده و قدیمی‌ترین آن مربوط به سال ۴۶۹ قمری در کتابخانه مرعشی قم موجود است.
اینک به‌طور خاص به منابعی که خود سیدرضی(ره) مستقیماً از آن‌ها استفاده کرده و تا ۱۷ منبع گفته شده است، اشاره می‌کنیم: «البیان والتبیین» جاحظ، «المغازی» سعید بن یحیی اموی، «الجمل» واقدی، «المقتضب» مبرّد، «المقامات» ابی‌جعفر اشکافی و «تاریخ طبری» ابن‌جریر طبری.
ایکنا ـ آیا کارهای تکمیلی خاصی برای جبران نواقص احتمالی نهج‌البلاغه انجام شده است؟
بله، اقدام مهم دیگر در راستای حقانیت کتاب نهج‌البلاغه، نگارش مستدرکات بر این کتاب نفیس است، به‌طوری که با این اقدام، تقریباً تمامی نواقص رفع شده است. تعدادی از معروف‌ترین آن‌ها عبارت است از «مستدرک نهج‌البلاغه» تألیف هادی کاشف‌الغطاء، م. ۱۳۶۱ ق، دارای ۹۳ خطبه، ۴۶ نامه و ۷۰۰ حکمت؛ «ملحق نهج‌البلاغه» از احمد بن یحیی بن ناقه، تألیف ۷۲۹ ق؛ «التذییل علی نهج‌البلاغه» نوشته عبدالله بن اسماعیل حلبی، قرن پنجم قمری؛ «تمام نهج‌البلاغه» تألیف سیدصادق موسوی، ۱۴۲۶ ق؛ «نهج‌السعادة فی مستدرک نهج‌البلاغه» از محمدباقر محمودی در هشت جلد، ۱۴۱۸ ق؛ «النهج‌القویم فی کلام امیرالمؤمنین» نوشته حویزی مشعشعی، م. ۱۰۷۴ ق؛ «نهج‌الفصاحه» تألیف کاظم الکفائی عراقی، م.۱۴۲۳ ق و «معادن الحکمة فی مکاتیب‌الأئمه» در دو جلد از محمد علم‌الهدی فرزند فیض کاشانی، م. ۱۱۱۵ ق.
ایکنا ـ یکی از راه‌های فهم نهج‌البلاغه، شروح آن است؛ در این‌باره نیز توضیح دهید.
سومین اقدام مهم در تثبیت نهج‌البلاغه، شروحی است که از سوی بزرگان علما از اهل تسنن و تشیع بر این کتاب ملکوتی نوشته شده است. بعضی از شروح مشهور عبارت است از «منهاج‌البراعة فی شرح نهج‌البلاغه» قطب‌الدین سعید بن هبةالله راوندی (کاشانی)، م. ۵۷۳ ق، شرحی ادبی و اعتقادی به زبان عربی.
«منهاج‌البراعة فی شرح نهج‌البلاغه» حبیب‌الله خویی، م.۱۳۲۴ ق، «اعلام نهج‌البلاغه» علی بن ناصر، معاصر سیدرضی، قدیمی‌ترین شرح بر نهج‌البلاغه، «معارج نهج‌البلاغه» ابوالحسن علی بن ابی‌القاسم، «حدائق‌الحقائق» قطب‌الدین کیدری، ۵۷۶ ق، «شرح ابن ابی‌الحدید معتزلی»، م. ۶۵۵ ق در ۲۰ جلد، «شرح ابن‌میثم بحرانی»، م. ۶۷۹ ق، «انوارالفصاحه» نظام‌الدین علی بن‌الحسین گیلانی، «شرح شیخ محمد عبده»، «شرح علامه محمدتقی جعفری(ره)»، «شرح میرزا محمدباقر نواب لاهیجی»، «شرح سیدجعفر شهیدی(ره)»، «پیام امیرالمؤمنین(ع)» ناصر مکارم شیرازی، «تنبیه‌الغافلین و تذکرةالعارفین» ملافتح‌الله کاشانی(ره)، قرن دهم.
زهراسادات محمدی
انتهای پیام
