شاخص‌های کار و فعالیت مؤثر از منظر نهج‌البلاغه
حضرت علی(ع) در خطبه‌ها و حکمت‌های نهج‌البلاغه به شاخص‌های کار و فعالیت مؤثر در سبک زندگی اسلامی اشاره کرده و کارکردهای تربیتی کار و تلاش در کسب روزی حلال را برشمرده است.
کار و کارگر در آیین اسلام جایگاه والایی دارند. اسلام کار و تلاش برای کسب روزی را امری پسندیده و مقدس معرفی کرده و یکی از عوامل پیشرفت جامعه اسلامی را کار دانسته است. تمامی پیشوایان دینی نیز کار می‌کردند و از حاصل دسترنج خود بهره می‌بردند؛ برای نمونه علی بن ابی‌حمزه بطائنی چنین نقل کرده است که موسی بن جعفر(ع) را دیدم در مزرعه کار می‌کرد، به طوری که از پاهایش عرق می‌ریخت. به ایشان عرض کردم: فدایت شوم؛ پس کارکنانتان کجایند که شما این‌چنین زحمت می‌کشید؟ فرمود: «ای علی! کسی که از من و پدرم بالاتر بود، در زمینش با دست خود کار می‌کرد.» پرسیدم او کیست؟ فرمود: «رسول خدا(ص) و امیرالمؤمنین(ع)، پدرانم، که همگی با دست خویش کار می‌کردند و این شیوه همه انبیا و فرستادگان و بندگان صالح خداست.»
حضرات معصومین(ع) پیروانشان را نیز به کار و تلاش ترغیب و تشویق می‌کردند و آنان را از بیکاری برحذر می‌داشتند. نهج‌البلاغه، یکی از غنی‌ترین متون اسلامی بعد از قرآن نیز بر موضوع کار، تلاش و کارآفرینی تأکید بسیار دارد.
حضرت علی(ع) در فرمایشات گهربار خود به شاخص‌های کار و فعالیت مؤثر در سبک زندگی اسلامی اشاره کرده و کارکردهای تربیتی کار و تلاش در کسب روزی حلال را برشمرده است که در یادداشت پیش رو، به بخشی از آن‌ها اشاره خواهد شد.
مؤلفه‌های کار مؤثر
شناخت شاخص‌های کار و فعالیت مؤثر و مطلوب در کلام امیرالمؤمنین، علی(ع) بسیار ضروری و مهم به نظر می‌رسد.
تخصص و آگاهی: حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) در خطبه ۱۵۴ نهج‌البلاغه، با تشبیهی گویا به ضرورت علم در عمل اشاره می‌کند: «فَإِنَّ الْعَامِلَ بِغَیْرِ عِلْمٍ کَالسَّائِرِ عَلَى غَیْرِ طَرِیقٍ فَلَا یَزِیدُهُ بُعْدُهُ عَنِ الطَّرِیقِ الْوَاضِحِ إِلَّا بُعْدًا.» (دشتی، ۱۳۷۹) ایشان عمل بدون دانش را همچون رهروی در بیابان می‌داند که هرچه سریع‌تر گام بردارد، از مقصد اصلی دورتر می‌شود. حضرت علی(ع) بر این باور است که کارها چه در سطح فردی و چه در سطح اجتماعی باید بر مبنای علم صورت گیرد و از شناخت و بینشی عمیق و علمی نشئت گرفته باشد؛ در غیر این صورت آن کار قرین موفقیت نیست. پیامبر گرامی اسلام نیز بر این نکته تأکید می‌کند و می‌فرماید هر کس کاری را بدون علم و آگاهی انجام دهد، خراب‌کاری او بیش از اصلاحاتش خواهد بود.
امام(ع) در حکمت ۳۶۶ نهج‌البلاغه نیز به رابطه تنگاتنگ علم و عمل اشاره کرده است: «الْعِلْمُ مَقْرُونٌ بِالْعَمَلِ، فَمَنْ عَلِمَ عَمِلَ؛ وَ الْعِلْمُ يَهْتِفُ بِالْعَمَلِ، فَإِنْ أَجَابَهُ، وَ إِلَّا ارْتَحَلَ عَنْه.اَلْعِلْمُ وَ الْعَمَلُ تَوْأَمَانِ، وَ الْعِلْمُ یَدْعُو إِلَى الْعَمَلِ، فَإِنْ أَجَابَهُ وَ إِلَّا ارْتَحَلَ عَنْهُ؛ علم و عمل پيوندى نزدیک دارند و كسى كه دانست، بايد به آن عمل كند، چرا كه علم، عمل را فراخواند؛ اگر پاسخش داد، مى‌ماند وگرنه كوچ مى‌كند.» این بیان تأکید می‌کند که ارزش واقعی دانش زمانی آشکار می‌شود که به مرحله عمل درآید.
در جای دیگری، ایشان هشدار می‌دهد: «اَلْعَمَلُ بِغَیْرِ عِلْمٍ ضَلَالٌ.» (تمیمی آمدی، ۱۴۱۰، ص ۱۵۰) این حدیث شریف به صراحت بیان می‌کند که عمل بدون پشتوانه علمی، انسان را به گمراهی می‌کشاند؛ همچنین می‌فرماید: «اَلْعِلْمُ یُرْشِدُکَ وَ الْعَمَلُ یُبَلِّغُکَ الْغَایَهَ؛ یعنی علم، راهنمای توست و عمل، تو را به مقصد می‌رساند.»
در نگاه امیرالمؤمنین(ع)، کسی که به کارهای گوناگون بپردازد، به نتیجه مطلوب نخواهد رسید. از منظر مولا، تخصص و تمرکز در کارها ضروری و عامل موفقیت محسوب می‌شود. در قرآن کریم نیز به این موضوع اشاره شده است: «قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ.» (زمر، ۹) این آیه شریف به روشنی تفاوت بین عالم و جاهل را بیان می‌کند.
نیت خیر و خالص در انجام کار: امیرالمؤمنین(ع) ارزش واقعی کار و عمل را به خلوص نیت آن می‌داند و می‌فرماید: «خَیْرُ الْأَعْمَالِ مَا صحبه الاخلاص؛ بهترین عمل آن است که با اخلاص همراه باشد.» اگر فرد انگیزه و نیت خیر و صحیحی برای کار و فعالیت و کسب روزی نداشته و در اندیشه خدمت‌رسانی به دیگران نباشد، برای کسب سود بیشتر در وادی فریب دیگران قرار می‌گیرد.
ایشان در جای دیگری تصریح می‌کند: «صَلَاحُ الْعَمَلِ بِصَلَاحِ النِّیَّه.» (تمیمی آمدی، ۱۴۱۰، ص ۴۱۶) یعنی درستی عمل به درستی نیت وابسته است؛ همچنین می‌فرماید: «عَلَیْکَ بِالْإِخْلَاصِ فَإِنَّهُ سَبَبُ قَبُولِ الْأَعْمَالِ» که به روشنی نشان می‌دهد اخلاص شرط پذیرش اعمال است.
در حکمت ۲۷۶ نهج‌البلاغه، امام(ع) به خطر ریا در کارها اشاره می‌کند: «اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ أَنْ تُحَسِّنَ [تَحْسُنَ] فِي لَامِعَةِ الْعُيُونِ عَلَانِيَتِي وَ تُقَبِّحَ [تَقْبُحَ] فِيمَا أُبْطِنُ لَكَ سَرِيرَتِي، مُحَافِظاً عَلَى رِثَاءِ [رِيَاءِ] النَّاسِ مِنْ نَفْسِي بِجَمِيعِ مَا أَنْتَ مُطَّلِعٌ عَلَيْهِ مِنِّي، فَأُبْدِيَ لِلنَّاسِ حُسْنَ ظَاهِرِي وَ أُفْضِيَ إِلَيْكَ بِسُوءِ عَمَلِي، تَقَرُّباً إِلَى عِبَادِكَ وَ تَبَاعُداً مِنْ مَرْضَاتِك؛ خدايا به تو پناه مى‌برم كه ظاهر من در برابر ديده‌ها نيكو و درونم در آنچه از تو پنهان مى‌دارم، زشت باشد و بخواهم با اعمال و رفتارى كه تو از آن آگاهى، توجه مردم را به خود جلب کنم و چهره ظاهرم را زيبا نشان داده، با اعمال نادرستى كه درونم را زشت كرده است، به سوى تو آيم تا به بندگانت نزدیک و از خشنودى تو دور گردم.»
قرآن کریم نیز در این زمینه می‌فرماید: «وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ.» (بینه، ۵) این آیه شریف بر اهمیت اخلاص در تمام اعمال تأکید دارد.
مشورت قبل از شروع به کار: حضرت علی(ع) می‌فرماید: «هرگاه نظر و تأمل کردی، آن‌گاه عمل کن.» در هر کاری نخست باید به فکر، اندیشه و تفکر پرداخت، آن‌گاه به انجام آن اقدام کرد. این کلام کوتاه، اما پرمعنا اهمیت تأمل پیش از اقدام به هر کاری را نشان می‌دهد.
ایشان در جای دیگری نیز توصیه می‌کند: «شَاوِرْ قَبْلَ أَنْ تَعْزِمَ وَ فَکِّرْ قَبْلَ أَنْ تَقْدِمَ.» (تمیمی آمدی، ۱۴۱۰) مشورت و تفکر قبل از انجام هر کاری، دو رکن اساسی پیش از هر تصمیم‌گیری در سامانه اندیشه‌ای امیرالمؤمنین(ع) است.
لزوم آخرت‌گرایی در کار: امام علی(ع) در حکمت ۲۶۹ نهج‌البلاغه، انسان‌ها را به دو گروه تقسیم می‌کند: «النَّاسُ فِي الدُّنْيَا عَامِلَانِ؛ عَامِلٌ عَمِلَ فِي الدُّنْيَا لِلدُّنْيَا، قَدْ شَغَلَتْهُ دُنْيَاهُ عَنْ آخِرَتِهِ، يَخْشَى عَلَى مَنْ يَخْلُفُهُ [يُخَلِّفُ] الْفَقْرَ وَ يَأْمَنُهُ عَلَى نَفْسِهِ، فَيُفْنِي عُمُرَهُ فِي مَنْفَعَةِ غَيْرِهِ؛ وَ عَامِلٌ عَمِلَ فِي الدُّنْيَا لِمَا بَعْدَهَا، فَجَاءَهُ الَّذِي لَهُ مِنَ الدُّنْيَا بِغَيْرِ عَمَلٍ، فَأَحْرَزَ الْحَظَّيْنِ مَعاً وَ مَلَكَ الدَّارَيْنِ جَمِيعاً، فَأَصْبَحَ وَجِيهاً عِنْدَ اللَّهِ، لَا يَسْأَلُ اللَّهَ حَاجَةً فَيَمْنَعُهُ [فَيَمْنَعَهُ]؛ مردم در دنيا دو گروهند: گروهى فقط براى دنيا تلاش مى‌كنند و دنيايشان آنان را از آخرتشان بازداشته است. نسبت به بازماندگان خود از فقر وحشت دارند، ولى از فقر خويش (براى جهان ديگر) خود را در امان مى‌دانند، از اين رو عمر خود را در منافع ديگران فانى مى‌کنند (و دست خالى به آخرت مى‌روند.) گروه ديگر براى آنچه بعد از دنياست، تلاش مى‌كنند؛ سهم آنان بدون نياز به كار و كوشش فراوان از دنيا به آن‌ها مى‌رسد. چنين كسانى هر دو سود را برده‌اند و هر دو سرا را با هم مالک شده‌اند. آن‌ها در درگاه خدا آبرومندند و هرچه بخواهند، خداوند از آن‌ها دريغ نمى‌دارد.»
این امام همام در حکمت ۱۲۱ نیز می‌فرماید: «عَمَلٌ تَذْهَبُ لَذَّتُهُ وَ تَبْقَى تَبِعَتُهُ، وَ عَمَلٌ تَذْهَبُ مَئُونَتُهُ وَ تَبْقَى أَجْرَتُهُ؛ چقدر اين دو عمل با هم متفاوتند: عملى كه لذتش مى‌رود و عواقب سوء آن باقى مى‌ماند و عملى كه زحمتش مى‌رود و اجر و پاداشش باقى است.»
کار و تلاش و کسب ثروت باید بر مبنای اهدافی مقدس انجام شود تا علاوه بر منفعت‌های دنیایی، بهره‌های اخروی نیز برای انسان در پی داشته باشد.
بسترسازی برای انجام کار نیک: حضرت در حکمت ۴۲۲ می‌فرماید: «کار نیک به جا آورید و آن را هر مقدار که باشد، کوچک نشمارید، زیرا کوچک آن، بزرگ و اندک آن، فراوان است. هیچ کدام از شما نگوید که دیگری در انجام کار نیک از من سزاوارتر است.» ایشان به اهمیت توجه به کیفیت، به جای توجه به کمیت اشاره می‌کند و این آموزه مهم را بستری برای بروز بیشتر کار خیر می‌داند.
توجه‌نکردن به سرزنش و ملامت دیگران نیز راهکار دیگری برای گسترش فرهنگ کار و انجام امور خیر است. ایشان در نامه ۳۱ به امام حسن(ع) تأکید می‌کند: «به نیکی‌ها امر کن و خود نیکوکار باش و با دست و زبان بدی‌ها را انکار کن و بکوش تا از بدکاران دور باشی و در راه خدا آن‌گونه که شایسته است، تلاش کن و هرگز سرزنش ملامتگران تو را از تلاش در راه خدا باز ندارد.»
امام در نامه ۵۳ نیز چنین می‌فرماید: «نیکوترین اندوخته تو باید اعمال صالح و درست باشد.» ایشان اندیشیدن به انجام کارهای نیک را مقدمه و بستری دیگر برای اقدام و عمل می‌داند و می‌فرماید: «تفکر در کار خیر، انسان را به سمت انجام آن وامی‌دارد.» قرآن کریم نیز به تعاون و همکاری برای به سرانجام رسیدن کارها، به‌‌مثابه بستری دیگر در انجام امور اشاره می‌کند: «وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى.» (مائده: ۲)
الهه‌سادات بدیع‌زادگان
انتهای پیام
