تربیت کودک در سیره رضوی
در سیره تربیتی امام رضا(ع)، روش‌های عملی برای پرورش کودکان که برگرفته از سنت نبوی و علوی است، هم شامل برنامه‌های کوتاه‌مدت پس از تولد می‌شود و هم راهکارهای بلندمدت برای مراحل گوناگون رشد کودک را دربرمی‌گیرد.
انسان برخلاف بسیاری از موجودات جهان که در لحظه آفرینش، تمام کمالات وجودی خود را دریافت می‌کنند، به‌صورت بالقوه متولد و مسیر تکامل او از حیوانیت آغاز می‌شود و به سوی انسانیت که غایت آفرینش اوست، پیش می‌رود. انسان استعدادها و توانایی‌هایی دارد که باید آن‌ها را به مرحله شکوفایی برساند. فراهم‌آوردن زمینه‌های رشد و تبدیل استعدادهای نهفته به فعلیت، به‌صورت تدریجی و در بستر زمان، «تربیت» نامیده می‌شود.
اصول تربیت از منظر اسلام
انسان موجودی انعطاف‌پذیر و تربیت‌پذیر است و آمادگی جذب آنچه را به او القا می‌شود، دارد و می‌تواند ماهیت‌های گوناگونی پیدا کند. پیامبر اکرم(ص) در بیانی ژرف می‌فرماید: «کُلُّ مَوْلُودٍ یُولَدُ عَلَى الْفِطْرَةِ حَتَّى یَکُونَ أَبَوَاهُ یُهَوِّدَانِهِ أَوْ یُنَصِّرَانِهِ أَوْ یُمَجِّسَانِهِ؛ هر مولودى بر فطرت (توحيد) زاده مى‌شود و اين پدر و مادر او هستند كه وى را يهودى و نصرانى بار مى‌آورند.» این حدیث نشان می‌دهد که همه افراد در ابتدای تولد، فطرتی پاک و گرایش‌های توحیدی و اخلاقی دارند و این محیط است که امکان دارد آن‌ها را دچار انحراف کند.
قرآن کریم در آیه ۶ سوره انشقاق، «یَا أَیُّهَا الْإِنْسَانُ إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَى رَبِّکَ کَدْحًا فَمُلَاقِیهِ؛ ای انسان! تو با تلاش و رنج به سوی پروردگارت می‌روی و او را ملاقات خواهی کرد» بیان می‌کند که در فطرت انسان، استعداد کمال و سیر به سوی خداوند قرار داده شده است. اگر تعلیم و تربیت با فطرت انسان هماهنگ باشد، او می‌تواند نیروهای حیوانی‌اش را مهار و زمینه رشد قوای عقلانی، روحی و فطری خود را فراهم کند؛ اما اگر تربیت انسان براساس معیارهای غیرالهی باشد، ممکن است به فردی تبهکار و شقی تبدیل شود.
خانواده، اولین کانون تربیت کودک است؛ این نهاد مسئولیت اصلی اجتماعی‌کردن فرزندان را برعهده دارد. سال‌های نخست زندگی کودک از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ چرا که محیط خانواده ساختار جسمانی، عاطفی، اخلاقی و رفتاری کودک را شکل می‌دهد. بسیاری از ارزش‌های اخلاقی مانند گرایش به راستی، تنفر از دروغ، میل به هم‌نوع‌دوستی و فضایل اخلاقی در محیط خانه آموخته می‌شود.
کودک امانتی است که به پدر و مادر سپرده شده تا در مسیر رشد و تعالی قرار گیرد. اگر والدین به وظایف خود به‌درستی عمل کنند، فرزند می‌تواند مایه افتخار آن‌ها در دنیا و آخرت باشد؛ اما اگر در تربیت او کوتاهی شود، ممکن است آینده‌اش با مشکلات فراوانی روبه‌رو شود. امام علی(ع) در حدیثی می‌فرماید: «وَلَدُ السَّوْءِ یُهْدِمُ الشَّرَفَ و یشین السلف؛ فرزند ناشایست شرافت را تباه و نیاکان را بدنام می‌کند.» بنابراین، تربیت صحیح فرزند، اولین و مهم‌ترین وظیفه والدین است.
در میان اعضای خانواده، مادر نقش محوری دارد. او در سال‌های اولیه زندگی کودک که مهم‌ترین دوران شکل‌گیری شخصیت محسوب می‌شود، تأثیرگذار و در مقام کسی که عواطف سرشاری دارد، بهترین پناهگاه برای فرزند است. پیامبر اکرم(ص) در حدیثی تلویحا به اهمیت نقش مادر اشاره می‌کند و می‌فرماید: «اُمَّکَ ثُمَّ اُمَّکَ ثُمَّ اُمَّکَ ثُمَّ اَبَاکَ ثُمَّ الْاَقْرَبَ فَالْاَقْرَبَ؛ مادر خود، مادر خود، مادر خود را رعایت کن، سپس پدر خود را و پس از آن، کسانی را که به تو نزدیک‌ترند.»
روش‌های تربیتی کودک از منظر امام رضا(ع)
در سیره تربیتی امام رضا(ع)، روش‌های عملی برای پرورش کودکان جایگاه ویژه‌ای دارد. این روش‌ها که برگرفته از سنت نبوی و علوی است، هم شامل برنامه‌های کوتاه‌مدت پس از تولد می‌شود و هم راهکارهای بلندمدت برای مراحل گوناگون رشد کودک را دربرمی‌گیرد.
امام رئوف(ع) با توجه به شرایط سنی و ویژگی‌های روانی کودکان، شیوه‌هایی جامع و کارآمد به والدین و مربیان توصیه می‌کند. در یادداشت پیش رو، به تبیین توصیه‌های زمینه‌ساز تربیت اسلامی در روزهای نخستین تولد از منظر امام رضا(ع) پرداخته خواهد شد و در شماره بعدی، اصول تربیتی ایشان در تربیت کودکان و نوجوانان تشریح می‌شود.
در سیره امام رضا(ع)، روش‌های زمینه‌ساز تربیت، در آغازین روزهای تولد مورد توجه ویژه قرار گرفته و ایشان بر رعایت هفت مؤلفه اساسی تأکید فراوان داشته است.
شیر مادر، به‌مثابه نخستین و مهم‌ترین حق کودک پس از تولد، در کلام امام رضا(ع) مورد سفارش ویژه بوده است. ایشان با استناد به آیه «وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ؛ و مادران باید فرزندانشان را دو سال کامل شیر دهند» می‌فرماید: «هیچ شیری برای نوزاد بهتر از شیر مادر نیست.» این توصیه که امروزه پشتوانه علمی قوی دارد، هم سلامت جسمی کودک را تأمین می‌کند و هم موجب استحکام پیوند عاطفی میان مادر و فرزند می‌شود.
انتخاب دایه شایسته نیز از دیگر توصیه‌های علی بن موسی(ع) است. ایشان توصیه می‌کند که کودکان خود را به زنان کم‌خرد و بیمارچشم نسپارید؛ چرا که شیر، ویژگی‌های روحی و جسمی دایه را به کودک منتقل می‌کند. این بیان حکیمانه نشان می‌دهد که امام(ع) به تأثیر محیط و عوامل غیروراثتی نیز در تربیت کودک توجه ویژه‌ای داشته است.
از سنت‌های دیگر پس از تولد که امام رضا(ع) بر آن تأکید می‌ورزد، خواندن اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپ نوزاد است. ایشان با اشاره به سیره پیامبر(ص) درباره امام حسن(ع) و امام حسین(ع) می‌فرماید: «پیامبر در گوش راستشان اذان و در گوش چپشان اقامه گفت.» این عمل علاوه بر آثار معنوی، زمینه‌ساز آشنایی تدریجی کودک با اصول اعتقادی اسلام است. پیامبر(ص) درباره گفتن اذان و اقامه در گوش طفل می‌فرمود: «هر کس که دارای فرزندی شد، این عمل را انجام دهد؛ زیرا این کار نوزاد را از وسوسه و کج‌روی باز می‌دارد؛ چون هرجا خدا باشد، اهریمن جایی ندارد.»
علاوه بر موارد یادشده، امام رضا(ع) نام‌گذاری نوزاد در روز هفتم تولد را از حقوق مسلم او می‌داند و می‌فرماید: «در روز هفتم برای کودک بهترین نام را انتخاب کنید.» ایشان در بیانی دیگر فرمود: «خانه‌ای که در آن نام محمد، علی، حسن، حسین، جعفر، طالب، عبدالله و فاطمه باشد، تنگ‌دستی راه نخواهد یافت.». این توصیه‌ها نشان‌دهنده تأثیر عمیق نام در شکل‌گیری شخصیت و هویت فردی و اجتماعی کودک است.
امام رضا(ع) انجام عقیقه در روز هفتم را از سنت‌های مؤکد می‌داند و می‌فرماید: «برای نوزاد پسر و دختر در روز هفتم عقیقه کنید.» ایشان همچنین توصیه می‌کند: «در روز هفتم موی سر کودک را بتراشید و هم‌وزن آن طلا یا نقره صدقه دهید.» این اعمال علاوه بر آثار تربیتی، به سلامت جسمی کودک نیز کمک می‌کند.
ختنه پسران از دیگر سفارش‌های امام رضا(ع) در روزهای نخست تولد است. ایشان با این بیان که «فرزندانتان را در روز هفتم ختنه کنید؛ چراکه این کار پاک‌تر است و رشد کودک را تسریع می‌بخشد»، به فواید بهداشتی و سلامتی این سنت اسلامی اشاره می‌کند. امروزه تحقیقات علمی نیز بر اهمیت ختنه در دوران نوزادی تأکید دارد؛ چرا که از بسیاری بیماری‌ها پیشگیری می‌کند و بهبودی زخم حاصل از این عمل در این سن سریع‌تر است.
امروزه در بسیاری از کشورها، انجام ختنه امری شایع است؛ حتی در کشور آمریکا نیز حدود ۸۰ درصد نوزادان پسر ختنه می‌شوند. در تحقیقات اخیر، تأثیر ختنه بر پیشگیری از سرطان‌های مربوط به مردان به اثبات رسیده است.
الهه‌سادات بدیع‌زادگان
انتهای پیام
