ایمان در برابر زیست دیجیتال؛ نگاهی قرآنی به بحران هویت دانشجویی

دانشجو در فرهنگ اسلامی فقط دانش‌آموزی بزرگسال نیست؛ او وجدان بیدار جامعه، نیروی پیش‌برنده فردای کشور و پرچم‌دار تحول فکری، فرهنگی و تمدنی است؛ اما امروز، در ۱۶ آذرماه و روز دانشجو، نمی‌توان از این واقعیت چشم پوشید که: هویت دانشجویی در معرض دگرگونی عمیق و گاه خطرناک قرار گرفته است؛ دگرگونی‌ای که نه با لشکر، نه با قانون، که با «الگوریتم»، «ترند»، «لایک» و «بازنمایی مجازی» رخ می‌دهد. در یادداشت پیش رو تلاش می‌کنیم به همان چیزی بپردازیم که می‌توان نام آن را «تهاجم خاموش سبک زندگی» گذاشت و به این پرسش پاسخ دهیم که چگونه دانشجویی که در واقعیت از هویت دینی سخن می‌گوید، در فضای مجازی به بازتولید سبک زندگی سکولار تن می‌دهد؟

وقتی موج جای اندیشه را می‌گیرد

دانشجویی که روزی باید پیشتاز تفکر انتقادی، تحلیل اجتماعی و جست‌وجوی حقیقت باشد، امروز بیش از هر زمان دیگری در معرض «مصرف‌کنندگی فکری» قرار گرفته است. الگوریتم‌های شبکه‌های اجتماعی بی‌آنکه صاحبشان دیده شود، ذهن، سلیقه، پوشش، زبان و حتی موضع‌گیری سیاسی و اجتماعی دانشجو را جهت می‌دهند. این همان وضعیتی است که قرآن از آن با هشدار «پیروی از هوا» یاد می‌کند: «وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَىٰ فَيُضِلَّكَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ» (سوره ص/ آیه ۲۶)

شهید سیدمرتضی آوینی سال‌ها پیش هشدار داده بود: «غرب پیش از آنکه با تانک و موشک حمله کند، با تصویر و لذت حمله می‌کند.» امروز این تصویر و لذت در قالب «فید» و «استوری» عرضه می‌شود. خطر آنجاست که دانشجو به‌ جای آنکه تحلیل‌گر جریان‌ها باشد، به مصرف‌کننده ترندها تبدیل شود؛ به‌ جای آنکه ارزش بسازد، ارزش‌پذیر شود.

بحران هویت دو زیستی

یکی از پیامدهای جدی زیست دیجیتال، شکل‌گیری «دو زیست هویتی» است؛ چهره‌ای مذهبی، متعهد یا حداقل اخلاقی در دنیای واقعی و تصویری کاملاً متفاوت در فضای مجازی. این همان شکافی است که قرآن آن را نشانه نفاق رفتاری می‌داند: «لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ» (سوره صف/ آیه ۲)

هویت وقتی به صحنه نمایش تبدیل شود، آرام‌آرام از درون تهی می‌شود. استاد شهید مرتضی مطهری بارها تأکید می‌کند که «ایمان اگر در عمل متجلی نشود، به پوسته‌ای بی‌روح تبدیل می‌شود.» امروز این پوسته‌سازی در فضای مجازی شدت گرفته است: نمایش دینداری، نمایش روشنفکری و نمایش آزادی، بدون آنکه لزوماً در باور و تعهد درونی ریشه‌ای داشته باشد.

این دوگانگی فقط مسئله اخلاق فردی نیست؛ بحران تمدنی است. جامعه‌ای که نخبگانش دچار شکاف هویتی شوند، در بزنگاه‌های تاریخی، توان ایستادگی نخواهد داشت. کسی که در خلوت دیجیتال خود، از ارزش‌ها فاصله می‌گیرد، در میدان واقعیت نیز دیر یا زود دچار تزلزل خواهد شد.

تهاجم خاموش سبک زندگی؛ از پوشش تا روابط دانشجویی

تهاجم امروز، نه با زور، که با «الگو» پیش می‌آید؛ الگوی پوشش، الگوی رابطه، الگوی موفقیت، الگوی خوشبختی. این همان چیزی است که قرآن از آن به «فراموشی خود» تعبیر می‌کند: «نَسُوا اللَّهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ» (سوره حشر/ آیه ۱۹) یعنی وقتی خدا فراموش شود، انسان خودش را هم فراموش می‌کند.

تغییر آرام در نوع پوشش، عادی‌سازی روابط بی‌مرز، کمرنگ شدن مفهوم خانواده، مصرف‌گرایی افراطی و اصالت‌یافتن لذت، همگی نشانه‌های این تهاجم خاموش‌ هستند. دکتر علی شریعتی سال‌ها پیش هشدار داده بود که «خطر اصلی، غرب‌زدگی بی‌درد است؛ آنکه بی‌آنکه بداند، شبیه می‌شود.» امروز این شبیه‌شدن، نه فقط در فکر که در ظاهر، گفتار و سبک زیستن رخ می‌دهد.

تحلیل قرآنی هویت دانشجویی

قرآن و احادیث، هویت انسان را بر سه پایه تعریف می‌کنند: آگاهی: «أَفَلَا تَعْقِلُونَ»، انتخاب: «فَمَن شَاءَ فَلْيُؤْمِن وَمَن شَاءَ فَلْيَكْفُر» و مسئولیت: «كُلُّكُمْ رَاعٍ وَكُلُّكُمْ مَسْئُولٌ.» دانشجویی که هویتش را به الگوریتم می‌سپارد، آگاهی را تعطیل کرده؛ آنکه در فضای مجازی نقابی بر چهره می‌زند، انتخاب را تحریف کرده و آنکه از پیامد فرهنگی رفتار خود غافل است، مسئولیت را فراموش کرده است.

آیت‌الله جوادی آملی در تفسیر آیه «قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا» تأکید می‌کند که حفاظت از خود، فقط حفاظت فیزیکی نیست؛ حفاظت فکری، فرهنگی و اخلاقی نیز مصداق روشن این آیه است. امروز بخش بزرگی از این حفاظت، به «زیست رسانه‌ای» دانشجو بازمی‌گردد.

راه برون‌رفت؛ بازگشت به «خود آگاه»

بازگشت به هویت اصیل، به معنای نفی فناوری یا انزوا از دنیا نیست؛ بلکه به معنای «مالک‌بودن بر ابزار» است، نه «مملوک ابزار شدن.» رهبر معظم انقلاب بارها بر ضرورت «سواد رسانه‌ای» و «بصیرت فرهنگی» تأکید کرده‌ و هشدار داده‌اند که اگر ذهن جوان تسخیر شود، دیگر نیازی به تسخیر خاک نیست.

راه‌حل‌ها روشن‌اند: تقویت خودآگاهی و تفکر انتقادی در دانشگاه‌ها، بازتعریف الگوی موفقیت از «شهرت و لذت» به «علم، خدمت و تعهد»، بازسازی پیوند هویت دینی با زندگی واقعی، نه در حد شعار و حمایت از الگوهای بومی جذاب در رسانه، هنر و سبک زندگی.

دانشجوی امروز در میدان جنگی ایستاده که گلوله‌هایش دیده نمی‌شوند؛ اما اثرشان عمیق‌تر از هر انفجاری است. جنگی که در آن هویت، آرام و بی‌صدا بازنویسی می‌شود. اگر دانشجو «خود قرآنی» خود را نشناسد، الگوریتم‌ها او را بازتعریف خواهند کرد؛ اگر «ثبات ایمانی» نداشته باشد، موج‌ها او را خواهند برد.

روز دانشجو فقط روز مطالبه اقتصادی و سیاسی نیست؛ روز بازخوانی هویت است؛ هویتی که اگر بر آگاهی، ایمان و مسئولیت استوار شود، نه رسانه آن را می‌بلعد، نه مد آن را می‌رباید و نه بحران آن را فرومی‌ریزد.