فقه اخلاق درس رسمی حوزه شود

به گزارش ایکنا، آیت‌الله شیخ محمد سند، استاد درس خارج فقه حوزه علمیه قم و نجف، شامگاه 23 خرداد در نشست علمی «روش تفقه در آیات الاخلاق»، که از سوی «انجمن علمی معارف دانشگاه شهید بهشتی و آکادمی اخلاق‌پژوهی روشمند» برگزار شد، با بیان اینکه ما به برکت قرآن و اهل بیت(ع) گنجینه و مکتبی بسیار والا و غنی داریم، گفت: یکی از ویژگی‌های معارف شیعی، عقلانی‌ بودن آن است و سامانه زبان عقلی در وحی مورد توجه بوده است، ولی باید بیش از اینها در این عرصه تلاش علمی شود. 

وی افزود: معارف قلبی، مسائل اخلاقی و آداب و به تعبیری فقه‌القلوب و ریاضت‌های روحی از منظر وحی از موضوعاتی است که در مورد آن مطالعه و تحقیق شده، ولی متأسفانه در حوزه‌های علمیه به خصوص در بحث اخلاق و فقه‌القلوب از نگاه وحی، کار اندکی انجام شده و حق مطلب ادا نشده است. در کلام تفسیری، کلام فقهی، کلام حدیثی و... زحمات زیادی کشیده شده، ولی در سامانه زبان قلب و زبان روح و زبان اخلاق با وجود اینکه مطالب زیادی در قرآن و روایات وجود دارد، کمتر مورد توجه بوده است.

آیت‌الله سند اظهار کرد: قرآن کریم فرموده است: ای اهل کتاب اگر گمان دارید که شما اولیای خدا هستید تمنای مرگ کنید یا در آیه دیگری در مورد مودت و امامت فرموده است: «قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى»؛ براساس حدیث درخت خرما، پیامبر(ص) چگونگی مودت را به درخت خرما نسبت داده است. در دعای کمیل هم تعابیری در مورد محبت و مودت داریم، از جمله «و قلبی بحبک متیما» و تعابیر بسیاری در مورد مشاعر باطنی و روحی هست، ولی از دیدگاه وحی اعم از فقه القلوب و فقه الاخلاق و فقه آداب بررسی نشده است.

گام‌های اندک در تبیین علمی معارف قلبی

استاد حوزه علمیه قم و نجف تصریح کرد: اینکه روند عقلی نگاه به معارف چقدر موفقیت دارد یا ندارد یک بحث است و حتی حکمت متعالیه در برخی موارد کلامی محض است به جای اینکه فلسفی صرف باشد، ولی در معارف عقلی گام‌های بزرگی از سوی حوزه‌های اسلامی برداشته شده و در معارف قلبی و نظام روح و اخلاق و آداب که زبان علم حضوری است متأسفانه گام‌های بسیار اندکی برداشته شده است. 

آیت‌الله سند با بیان اینکه وقتی تبیین وحیانی از این موارد ارائه نشود، گرایش به سمت صوفی‌گری و مکاتب روحی و باطنی دیگران بیشتر خواهد شد، گفت: اگر حوزه علمیه نقشی را از منظر وحی ایفا کند، این خلأ را پر خواهد کرد و باید در این عرصه زحمت بکشیم؛ شهید ثانی و بزرگان دیگری به صورت پیوسته زحمت کشیده‌اند، ولی باید کارهای دیگری انجام شود. 

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه معارف الهی نظام‌مند و عقلانی است، اضافه کرد: باید به همان مقدار که در زمینه معارف عقلی اجتهاد داریم درباره معارف روحی و باطنی مانند فقه اخلاق و فقه آداب و فقه قلوب هم تلاش کنیم و اجتهادی پیوسته داشته باشیم و روش‌های اجتهادی برای آن تأسیس کنیم. به نظر بنده اصول فقه صرفاً برای اندیشیدن در فقه نیست و در کل علوم دینی سهیم است و به ما سامانه می‌دهد؛ لذا کشف و یافتن نظام وحیانی لازم است. البته باید به موازات علوم دیگر مانند کلام پیش برود و اینکه صوفیه و... چقدر در مطالبشان به وحی پایبند هستند یا نیستند موضوع دیگری است، ولی در حوزه علمیه باید این کارها شروع شود. 

اشتراک بین زبان وحی و بشر در اخلاق

آیت‌الله سند با تأکید بر اینکه نمی‌توان گفت زبان وحی صددرصد با زبان بشری مشترک است، ولی می‌توان زبان مشترکی با درصدی اشتراک یافت، تصریح کرد: بین قرآن که با زبان احوال روحی و احوال قلب و نفس محاجه می‌کند با زبان بشری مشترکاتی هست؛ گاهی قرآن تصورات باطل در علوم بشری را اصلاح می‌کند، اما دوگانگی باورها بین وحی و علوم بشری یک مطلب و اشتراک در تصورات هم مطلب دیگری است؛ یعنی قرآن کریم مطالب بسیاری دارد که با زبان قلب و روح سخن می‌گوید نه زبان فکر و عقل صرف. لذا باید آیات را بر این اساس دسته‌بندی کنیم. 

استاد حوزه علمیه قم بیان کرد: باید لیست واژه‌های اخلاقی و روحی و... را از منظر قرآن جمع کنیم و این کار گامی برای پژوهش است. همچنین باید بدانیم واژگان مرتبط با روح بسیار پیچیده است؛ مثلاً امام علی(ع) از یک سو در قله شجاعت بودند و از سوی دیگر چگونگی جمع بین شجاعت و مراقبت از خود و شیعیان و... کار دشواری است؛ اینکه بین فضایل تعارض و تناقض وجود دارد یا خیر نیازمند تحقیق جدی است. 

علم اخلاق درس رسمی شود

وی با تأکید بر اینکه باید علم اخلاق و فقه اخلاق از منظر وحی به عنوان درس عمومی در حوزه رواج یابد کمااینکه علم کلام و فلسفه و تفسیر رواج دارد، افزود: باید فقه‌القلوب نظام‌مند وحیانی مبتنی بر آیات و روایات را در حوزه ایجاد کنیم و خلأهای کنونی مرتفع شود. 

آیت‌الله سند در پاسخ به این پرسش که دلیل اینکه تفقه در آیات اخلاق از ادله فقه احکام متفاوت است چیست؟ گفت: معروف است که احکام علم اخلاق با فقه فروع تفاوت دارد، کمااینکه عقاید یکسری احکامی دارد و اخلاق هم یکسری احکام؛ البته گفته شده که اخلاق بیشتر شامل مستحبات است، ولی بنده معتقدم بیشتر کبائر یعنی 70 درصد افعال اخلاقی و اعتقادی و 30 درصد آن مرتبط با احکام عملی است. لذا نمی‌توان گفت در اخلاقیات افعال وجوب و حرام نداریم، ولی در این باره کار نظام‌مندی نشده است.

استاد حوزه‌های علمیه قم و نجف با بیان اینکه در عقاید و توحید هم بحث احکام را داریم، بیان کرد: این‌طور نیست که احکام شرعی، ویژه احکام عملی باشد. اگر مباحث اصولی را به درستی بررسی کنیم، می‌توان درباره اخلاق  قواعدی را ارائه کرد.

آیت‌الله سند در پاسخ به این سؤال که در رأس هرم اخلاقی چه چیزی هست و آیا صداقت و عدالت در رأس هرم اخلاقی نیستند، اظهار کرد: هر علمی هرم و قواعدی دارد، مثلاً ابتدا قانون اساسی است و بعد قوانین وزارتخانه‌ها و سپس سازمانی و اداری و ...؛ باید این طبقه‌بندی را در علم اخلاق از منظر وحی دریابیم. مثلاً ایمان در علم تفسیر  و کلام و ... فقط معرفت حصولی تعریف می‌شود، در صورتی که قسمتی از ایمان شامل کاوش‌های قلبی و روحی است، هل الدین الا الحب؛ حب و مودت یعنی تسلیم قلبی بالاتر از ادراک حصولی است.

پیچیدگی واژگان روحی و اخلاقی

وی بیان کرد: گاهی بین علوم هرم‌هایی وجود دارد و گاهی درون یک علم هم هرم‌هایی هستند و قواعد و طبقه‌بندی وجود دارد. صداقت و عدالت، راس هرم است یا خیر؟ واژه‌های اخلاقی از بغرنج‌ترین و پیچیده‌ترین واژگان و پیچیده‌تر از فقه عملی هستند؛ مثلاً بیع و خرید و اجاره و... پیچیدگی بسیاری ندارد، ولی در مفاهیم اخلاقی این پیچیدگی وجود دارد؛ مثلاً امام علی(ع) خیلی شجاع بود ولی این‌طور نبود که خودش را به آسانی در معرض دشمن قرار دهد. لذا از نظر مدیریت جنگ و مسائل امنیتی بسیار دقیق بودند. 

وی اظهار کرد: واژه‌های اخلاقی اعم از رذایل و فضایل نیازمند پژوهش زیادی از جهت وحی و لغت و ... است و بعد به طبقه‌بندی و دسته‌بندی قواعد می‌رسیم که به پژوهش بسیاری نیاز دارند. علم اخلاق با افعال نفس مرتبط است و روح طبقه بالاتر از نفس و بالاتر از آن قلب است؛ از نظر تصوری زبان مشترک بین همه مکاتب بشری و زبان وحی وجود دارد.