لزوم به روز شدن فقه در حوزه خانواده

به گزارش ایکنا، محسن جوادی، استاد دانشگاه قم، 17بهمن ماه در نشست علمی «نظریه‌های اخلاقی و خانواده مقاوم»، که از سوی پژوهشکده زن و خانواده حوزه علمیه برگزار شد با بیان اینکه مراد ما از خانواده مقاوم خانواده‌ای نیست که اصلا هیچ تغییری نکند، گفت: مسلماً مراد ما این نیست که خانواده متناسب با شرایط سیاسی و اجتماعی نباید تغییر کند زیرا امام علی(ع) فرمودند فرزندان خود را متناسب با آداب شرایط زمان خود تربیت کنید؛ از این رو مقاومت نامتناسب با شرایط خود از عوامل فروپاشی خانواده است.

جوادی اضافه کرد: خانواده پویا است و باید متناسب با شرایط تغییر کند؛ خداوند خطاب به پیامبر(ص) فرموده است: واستقم کما امرت؛ ولی این استقامت به مفهوم ایستادگی بر ارکان اصلی نبوت است لذا ایستادگی بر سر ارکان اصلی خانواده مهم است. در یونان تأکید بر روی اخلاق فضیلت در حفظ خانواده بوده است.

استاد دانشگاه قم با بیان اینکه کسی که عفت و اعتدال دارد به خصوص در این دوره که شرایط برای کامیابی افراد مهیاتر است، بیشتر حفظ خواهد شد و آسیب‌پذیری کمتری دارد، افزود: ولی آیا ما صرفاً با نظریه فضیلت‌خواهی فطرت می‌توانیم با مسائل خانواده مواجه شویم؟ و روی خانواده مقاوم سخن بگوییم؛ به نظر بنده فضیلت خیلی مهم است ولی اخلاق فضیلت کفایت نمی‌کند.

جوادی با تأکید مجدد بر اینکه فضیلت در مقاومت خانواده خیلی مهم است ولی لزوماً مبناگرایی اخلاق فضیلت باعث مقاوم‌سازی نخواهد شد، افزود: تفکیک میان فضیلت و فضیلت‌خواهی مانند تمایز بین سود و سودگرایی است؛ زیرا انسان خوب است سود کسب کند تا در خدمت دیگران و جامعه و نیازهای مشروع خود قرار دهد ولی سودگرایی و سودطلبی صرف، آسیب‌رسان است.

وی با بیان اینکه تهدیدات خانواده دو نوع است، گفت: یکی از این تهدیدات از آن نوع است که انسان خودش نقش چندانی در آن ندارد مثلاً معیشت خانواده دچار فروپاشی می‌شود یا حوادث طبیعی ممکن است نقش‌آفرین باشد ولی بحث ما در مورد عواملی است که خود انسان‌ها در آن دخیل هستند. البته دولت‌ها هم در تقویت و یا سست‌کردن خانواده‌ها نقش دارند. بنابراین برای قوام خانواده مجموعه عواملی باید لحاظ شوند.

فضیلت به تنهایی عامل مقاوم‌سازی خانواده نیست

وی با بیان اینکه اوامر و نواهی هم باید در کنار فضیلت و اخلاق برای مقاوم‌سازی خانواده وجود داشته باشد، تصریح کرد: برخی از آموزه‌های احتیاطی در دین از این جنس فضیلت احتیاطی است، مثلاً ارسطو گفته است که تواضع به خودی خود فضیلت نیست بلکه اعتدال، فضیلت است ولی به خاطر احتیاط، آن را فضیلت می‌دانیم تا نفس انسان گرفتار تکبر نشود.

وی با اشاره به نظریه امر الهی، افزود: نظریه امر الهی حتی برای کسانی که پایبندی دینی هم ندارند، جذاب است لذا بخشی از مقاومت خانواده می‌تواند بر مبنای الزامات دینی و غیر دینی باشد حتی مسئله دیگری که خانواده را مقاوم می‌کند، سود است البته نه سودطلبی. خانواده‌ای که به سمت سود حرکت نکند و فقط به فکر محدودسازی نیازها باشد، به خود آسیب می‌زند و از طرف دیگری شکننده خواهد شد لذا تشویق به ایجاد منافع برای خود لازم است.

استاد دانشگاه قم با اشاره به نظریه اخلاق مراقبت، اظهار کرد: برخی می‌گویند این نظریه تبار فمنیستی دارد ولی مقداری از آن که درست است این تعبیر است که ما باید برای خود روابط انسانی هزینه کنیم زیرا خود ارتباطات خانوادگی اصل است نه اینکه این ارتباط برای چیز دیگری گرفته شود کما اینکه ارسطو می‌گوید ما گاهی دوستی را برای لذت و گاهی برای منفعت می‌گیریم. ارتباطات خودشان غایت هستند و از این جهت اخلاق مراقبت مهم است؛ لذا بنده موافق اینکه بخواهیم همه چیز را در خانواده ثابت نگه داریم، نیستم و امکان آن هم نیست.

اصرار بر عدم تغییر خانواده منطقی نیست

جوادی افزود: اصرار بر اینکه چیزی تغییر نکند نه عرفی و نه منطقی و نه عقلی و دینی است و جایی که باید مقاومت کرد باید از بخش‌های مختلف نظریات اخلاقی بهره ببریم. در جایی ایمان هم شکسته می‌شود مانند فقر که برخی مواقع ایمان افراد را تحت تأثیر قرار می‌دهد چه رسد به خانواده ضمن اینکه سیستم قانونگذاری باید طوری باشد که فضایل را پررنگ و راحت و رذایل را سختگیرانه کند که مع‌الاسف برخی قوانین برعکس است.

استاد دانشگاه قم با بیان اینکه وقتی ما از نسبت اخلاق با خانواده سخن می‌گوییم گاهی فقط به ذکر یکسری توصیه‌ها بسنده می‌کنیم، تصریح کرد: گاهی ممکن است این تلقی وجود داشته باشد که اگر بر مبنای فقه پیش برویم مشکلی پیش نیاید زیرا فقه تقدس دارد و نظر دین محسوب می‌شود ولی واقع مطلب این است که همیشه اینطور نیست. مثلاً خیلی از فقها به توجیه حکم می‌پردازند ولی مرحوم شهید مطهری معتقد است که اگر در جایی حکم فقهی با عدالت ناسازگار است این حکم باید تعلیق شود.

وی افزود: هم فقه و هم حقوق باید با تغییراتی که در جامعه رخ می‌دهد، پویایی خود را حفظ کند و نو شود ولی نوشدگی به معنای آن نیست که ضوابط و قواعد فقهی را زیر سؤال ببریم زیرا اگر این قواعد نباشد، سخن گفتن از اسلام معنا ندارد گرچه تأکید می‌کنم نباید جمود بر برخی مسائل داشته باشیم. اگر در جایی منطقی وجود دارد، این اجازه را بدهیم که حکم تغییر کند کما اینکه بین فقها در مواردی اختلاف نظر وجود دارد.

استفاده از ظرفیت فقه در سیاستگذاری

استاد دانشگاه قم با بیان اینکه ما نباید فقط از افراد خانواده انتظار داشته باشیم گرچه نقش افراد خیلی زیاد است و هرقدر جامعه و خانواده اخلاقی‌تر شود، آسیب‌ها کمتر است، اظهار کرد: ولی این واقعیت وجود دارد که همه با اخلاق درست نمی‌شوند و حقوق باید وجود داشته باشد تا برخورد حقوقی عدالت را ایجاد کند، بنابراین در حوزه سیاست‌گذاری باید تغییراتی ایجاد شود؛ البته فقه یک چیز است و سیاستگذاری هم چیز دیگری. پس از ظرفیت‌های فقه می‌توان در سیاستگذاری استفاده کرد.

جوادی گفت: نظریات اخلاقی فقط نباید در مورد اشخاص سخن بگویند بلکه باید در عرصه سیاست‌گذاری هم لحاظ شود؛ برخی ریشه فروپاشی را به مباحث فقهی مرتبط می‌کنند که ما آمار دقیقی در این باره نداریم، زیرا برخی از فروپاشی‌های خانواده مرتبط با سیاست‌گذاری‌های اقتصادی و اجتماعی و سیاسی است و نباید همه را به گردن فقه بیندازیم.