روستای نشلج؛ مرکز ثقل تعزیه

منطقه کاشان به لحاظ اجرای آیین‌های عاشورایی، یکی از مناطق سرآمد کشور است. خبرنگار ایکنا از اصفهان درباره این آیین‌ها، گفت‌وگویی با محمد خداداد، دانش‌‌آموخته دکترای زبان‌ و ادبیات فارسی، پژوهشگر آیینی و فرهنگ عامه و‌ مدرس دانشگاه کاشان انجام داده است. در قسمت‌های پیشین درباره جریده‌برداری یا علَم‌کشی، ذوالجناح‌گردانی، سنگ‌زنی، کتل‌برداری، توغ و نخل‌برداری مطالبی مطرح شد. در این شماره به معرفی آیین تعزیه و پامنبری می‌پردازیم که در ادامه، تقدیم مخاطبان می‌شود.

ایکنا ـ همیشه در ماه محرم شاهد برگزاری تعزیه در نقاط گوناگون کاشان بوده‌ایم. درباره این آیین بیشتر توضیح دهید.

کاشان در کنار همه ویژگی‌های عاشورایی که دارد، یکی از خاستگاه‌های اصیل و اولیه تعزیه‌خوانی بوده است. در دوره‌های گوناگون تاریخی هم این مرجع بودنش، مشهود است. آنچه مورخین داخلی و خارجی و مستشرقان نوشته‌اند، نشان می‌دهد که کاروان‌های زیادی در کوچه و برزن و بازار کاشان چه به‌صورت صامت و کاروانی و چه به‌صورت تعزیه‌های امروزی، این آیین را اجرا می‌کرده‌اند. در روزگار رواج و رونق تعزیه که دوره قاجار بوده است، تعزیه‌خوان‌های کاشان از نظر شهرت و خوش‌صدایی معروف بوده‌اند.

تعزیه در کاشان طی ۵٠ سال اخیر رفته‌رفته رو به افول گذاشت؛ اما در روستاهای آن به فراوانی اجرا می‌شود. در دوره تعزیه کاشان، کسانی ظهور کردند که در ردیف شهره‌ترین نسخه‌نویسان تعزیه به شمار می‌رفتند. میرعزای کاشانی، میرماتم؛ برادر وی، میرغم؛ فرزند ایشان و سیدمصطفی، فرزند او از جمله این افراد بوده‌اند. با توجه به اینکه میرزا مهارت‌های نمایش، موسیقی و تعزیه را خوب می‌دانست، تعزیه‌اش با ویژگی‌هایی چون همگانی‌تر، روان‌تر، کوتاه‌تر و پرتعدادتر بودن شناخته می‌شد. 

مناطق تعزیه‌خیز کاشان یکی، روستای نشلج است. اهمیتی که مردم این روستا به تعزیه می‌دهند، محوریت عزاداری که در آنجا با تعزیه است، قدمت زیاد تعزیه در این مکان، وجود تعزیه‌خوان‌های دوره‌گرد و آداب و رسومی که بر پایه تعزیه در آنجا شکل گرفته، این مکان را به مرکز ثقلی برای تعزیه در کاشان تبدیل کرده است. 

ایکنا ـ در کدام مناطق کاشان تعزیه رواج دارد؟ 

از جمله مناطق حوزه فرهنگی کاشان که تعزیه در آن رواج دارد، میمه، زواره، آران‌ و بیدگل، نوش‌آباد، محمدآباد، ابوزیدآباد و قاسم‌آباد است. همچنین در روستاهای اطراف کاشان نظیر آذران، قزاآن، اسحاق‌آباد، مشکات، تجره، پنداس، قهرود و قالهر نیز تعزیه اجرا می‌شود.

ایکنا ـ پامنبری نیز یکی دیگر از آیین‌های عاشورایی محسوب می‌شود. آیا پامنبری همان مداحی است؟

پامنبری یکی از نوحه‌هایی است که در منطقه کاشان خوانده می‌شود. درواقع یکی از همسرایی‌ها، پامنبری است. معنای عام و رایجی وجود دارد که به مداحی نیز پامنبری می‌گویند. کسانی را که پای منبر می‌نشستند، پامنبری می‌گفتند و واعظ بر بالای منبر برای آنها سخنرانی می‌کرد. در بعضی از مناطق، پامنبری را خوانش خاصی از همسرایی می‌گویند که با سقایی مشابهت زیادی دارد. 

در مناطقی چون کامو اصرار دارند کسانی که نوحه پامنبری می‌خوانند، حتماً تکیه‌گاهشان بر منبر باشد. معمولاً پامنبری قبل از مداحی و سخنرانی واعظ انجام می‌شود. برای هر شبی تا ششم امام‌ حسین(ع) نوحه خاصی می‌خوانند. عمده شعرهای پامنبری به‌صورت طرد و عکس است؛ یعنی برای مثال می‌خوانند: «خون می‌چکد از دیده، در ماتم مظلومان/ در ماتم مظلومان، خون می‌چکد از دیده» یا «هر لاله که رنگین است، از خون شهیدان است/ از خون شهیدان است، هر لاله که رنگین است»، «نیلی شده نیلوفر، از داغ علی‌اکبر/ از داغ علی‌اکبر، نیلی شده نیلوفر.»

در قهرود نیز برای نوحه همسرایی همین اشعار را با خوانش‌های گوناگون اجرا می‌کنند. همه این نوحه‌ها در کنار مضامین زیبایی که ارائه می‌کنند و از حماسه عاشورا و حزن و اندوه امام حسین(ع) می‌گویند، جلوه‌های هنری و معرفتی نیز دارند.

زهراسادات محمدی