اسلام و حفظ محیط زیست در جنگ
بر پایه «قاعده لاضرر»، هرگونه دخل و تصرف در جامعه انسانی و طبیعت که به تضییع حقوق دیگران بینجامد، از منظر اسلام ممنوع و باطل شمرده شده است.
اهمیت حفاظت از محیط زیست، به‌ویژه در شرایط بحرانی مانند جنگ، یکی از چالش‌برانگیزترین مسائل پیش روی جامعه جهانی و کنشگران این عرصه قلمداد می‌شود. در چنین موقعیت‌هایی، عرصه طبیعت آماج شدیدترین صدمات و خسارت‌های گاه غیرقابل جبران از سوی طرف‌های درگیر قرار می‌گیرد. شریعت اسلام با درک این اهمیت، توصیه‌ها و دستورالعمل‌های متعددی در راستای پاسداری از مواهب طبیعی، اعم از گیاهان و حیوانات ارائه داده و در مواردی، تخریب عمدی آن را در زمره گناهان و اعمال حرام برشمرده است.
با این وجود، در صحنه نبرد و برای تحقق اهدافی با اولویت بالاتر، نظیر صیانت از جان انسان‌ها یا شکست دشمن، ممکن است شرایطی پیش آید که ناگزیر، اولویت به این اهداف حیاتی داده شود و الزامات حفظ تمام‌عیار محیط زیست تحت‌الشعاع قرار گیرد. اینجاست که باید میان دو ارزش اخلاقی، مانند حفظ محیط زیست و نجات جان انسان‌ها، دست به انتخاب زد. بر این اساس، پرسش بنیادین این است که تکلیف در این عرصه پیچیده چیست و معیار ترجیح یکی از طرفین تعارض کدام است؟ در نوشتار پیش رو، با استناد به آیات قرآن کریم، روایات معصومین(ع) و دیگر منابع معتبر اسلامی، برای یافتن پاسخ این پرسش تلاش خواهد شد.
صیانت از محیط زیست در اسلام
تأکید بر نگهداری از محیط زیست و مسائل مرتبط با آن، در متون دینی ریشه دارد و از دغدغه‌های همیشگی شریعت اسلام محسوب می‌شود. مفاهیم بلندی چون بهره‌برداری شایسته از نعمت‌های طبیعی، پاسداشت کرامت انسانی، تحقق‌بخشیدن به امنیت و عدالت و تضمین توسعه و تعالی نسل‌های آینده، پیوندی ناگسستنی با حفاظت از محیط زیست دارد و هرگونه خدشه‌ای به طبیعت، زندگی سعادتمندانه انسان را متأثر می‌کند.
خداوند متعال طبیعت را مسخر و در خدمت ترقی مادی و معنوی بشر آفریده است. در این زمینه می‌فرماید: «هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا؛ او خدایی است که همه آنچه را از نعمت‌ها در زمین وجود دارد، برای شما آفرید.» (سوره بقره، آیه ۲۹) همچنین در جای دیگری می‌فرماید: «وَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا مِنْهُ؛ او آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است، همه را از سوی خودش مسخر شما کرده است.» (سوره جاثیه، آیه ۱۳)
از این آیات به روشنی استنباط می‌شود که جهان آفرینش، بستر تکامل انسان قرار داده شده است. با توجه به این اصل قرآنی که تمامی پدیده‌های هستی بر محور نظم و عدالت استوار است و هر موجودی به اندازه‌ای معین خلق شده، این نتیجه به دست می‌آید که نابسامانی‌های محیط زیستی، عمدتاً زاییده مداخلات نابجای انسان در چرخه طبیعت برای تأمین رفاه و توسعه اقتصادی اجتماعی خویش است.
بر این اساس، قرآن کریم تخریب محیط زیست را در زمره «افساد فی الارض» قرار می‌دهد؛ آنجا که می‌فرماید: «... وَ لَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا...؛ و در زمین پس از اصلاح آن فساد نکنید.» (سوره اعراف، آیه ۵۶) همچنین، تجاوز به قلمرو طبیعت و نابودسازی منابع زیستی را «تعدی» می‌خواند، چنانکه می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَكُمْ وَ لَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چیزهای پاکیزه را که خداوند برای شما حلال کرده است، حرام نکنید و از حد، تجاوز نکنید، زیرا خداوند متجاوزان را دوست نمی‌دارد.» (سوره مائده، آیه ۸۷)
در سیره معصومین(ع) نیز پاسداری از محیط زیست مورد تأکید فراوان قرار گرفته، تا آنجا که ریشه‌کن‌کردن درختان میوه ممنوع اعلام شده است. امام صادق(ع) می‌فرماید: «لَا تَقْطَعُوا الثِّمَارَ فَيَصُبَّ اللَّهُ عَلَيْكُمُ الْعَذَابَ صَبًّا؛ درختان ميوه را قطع نكنيد كه خداوند بر سر شما عذاب فرومى‌ريزد.» همچنین می‌فرماید: «وَ لَا تَقْطَعُوا شَجَرَةً إِلَّا أَنْ تُضْطَرُّوا إِلَيْهَا؛ درختان را قطع نكنيد، مگر اینکه ناچار شويد.»
حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) در عهدنامه خود به مالک اشتر، والی مصر می‌نویسد: «وَلْيَكُنْ نَظَرُكَ فِي عِمَارَةِ الْأَرْضِ أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِكَ فِي اسْتِجْلَابِ الْخَرَاجِ لِأَنَّ ذَلِكَ لَا يُدْرَكُ إِلَّا بِالْعِمَارَةِ؛ ولى بايد بيش از تحصيل خراج در انديشه زمين باشى، زيرا خراج حاصل نشود، مگر به آبادانى زمين.» ایشان همچنین درباره حقوق حیوانات می‌فرماید: «اتَّقُوا اللَّهَ فِي عِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ فَإِنَّكُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّى عَنِ الْبِقَاعِ وَ الْبَهَائِمِ؛ از خدا بترسيد، در حق بندگانش و بلادش، زيرا شما مسئول هستيد، حتى در برابر زمين‌ها و ستوران.»
پیامبر گرامی اسلام(ص) درباره کشتن حیوان فرموده است: «مَنْ قَتَلَ عُصْفُورًا عَبَثًا عَجَّ إِلَى اللَّهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَقُولُ يَا رَبِّ إِنَّ فُلَانًا قَتَلَنِي عَبَثًا وَ لَمْ يَقْتُلْنِي لِمَنْفَعَةٍ؛ هر که گنجشکی را بکشد، بی‌آنکه به‌کارش آید، در قیامت آن گنجشک بیاید تا نزدیک عرش و بانگ بردارد که: بار خدایا بپرس از این که مرا به چه کشت، بی‌آنکه به کشتن من حاجتی بود.» همچنین آن حضرت حقوقی برای حیوانات برشمرده است: «چهارپایان را بر ذمه صاحبش شش حق است؛ چون به منزل رسید، پیش از هر کار علوفه او را بدهد؛ چون بر آبی می‌گذرد، در خوردن آب آن آزادش بگذارد و بر صورت کتک نزند که به تسبیح و ستایش پروردگار خویش مشغول است و به جز در راه خدای عزوجل، بر پشت حیوان درنگ نکنند و بیش از توانایی‌اش بر او بار ننهد و بیش از اندازه با او راهپیمایی نکند.» حضرت علی(ع) مردم را حتی از ناسزاگفتن به حیوانات منع می‌کرد و می‌فرمود: «به صورت حیوانات نزنید و آن‌ها را لعن نکنید؛ چون خدای عزوجل لعن‌کننده حیوان‌ها را لعن و از خیر و رحمتش دور می‌کند.»
اولویت‌های محیط زیستی در زمان جنگ
هر فرد منصفی می‌پذیرد که جنگ، پیامدهای ناگوار و گاه جبران‌ناپذیری برای محیط زیست به دنبال دارد. با این حال، در بعضی موارد، تخریب محیط زیست برای حفظ منافع حیاتی انسانی یا نجات جان بشری روی می‌دهد. در چنین مواقعی، این پرسش مطرح است که اولویت با کدام است: حفظ محیط زیست یا صیانت از جان انسان یا حراست از نظام اسلامی؟ در این صورت، تشخیص «اهم» و «مهم» و عمل‌کردن به «اهم» ضروری می‌نماید. افزون بر این، بر پایه «قاعده لاضرر»، هرگونه دخل و تصرف در جامعه انسانی و طبیعت که به تضییع حقوق دیگران بینجامد، از منظر اسلام ممنوع و باطل شمرده شده است. از این رو، بسیاری از مسائل و چالش‌های محیط زیستی را می‌توان ذیل این قاعده مورد تحلیل و بررسی قرار داد.
چالش آسیبدیدن درختان و مزارع
در سیره نبوی نقل شده است که پیامبر اکرم(ص) در مواردی، در بحبوحه نبرد، دستور قطع درختان را صادر می‌فرمود. پرسش اینجاست که آیا در این موقعیت‌ها، فرمانده باید حفظ محیط زیست را در اولویت قرار دهد یا هدف نظامی برتر را؟ حکم اولیه اخلاقی درباره محیط زیست، مصون‌داشتن آن از هرگونه آسیبی است؛ همان‌گونه که دستور اصلی رسول خدا(ص) نیز بر همین منوال بود.
آن حضرت هنگام بسیج لشکر اسلام، تمامی سپاهیان را فرامی‌خواند و به ایشان می‌فرمود: «به نام خدا حرکت کنید... کودک و زن و پیرمرد سالخورده را نکشید... و درختی را قطع نکنید، مگر آنکه ناچار به این کار شوید.» همچنین در روایتی دیگر، مسعدة بن صدقه از امام صادق(ع) نقل کرده است: «هنگامی که رسول خدا(ص) گروهی را برای مأموریت نظامی اعزام می‌کرد، فرمانده آنان را به تقوای الهی در حق خود و سپس یارانش سفارش می‌کرد، سپس می‌فرمود: به نام خدا و در راه خدا جهاد کنید... خیانت نکنید، پیمان‌شکنی نکنید، مثله نکنید، کودک و زن و پیرمرد فرتوت و راهب گوشه‌نشین را نکشید، درختان نخل را آتش نزنید و آن‌ها را در آب غرق نکنید و درخت میوه‌دار را قطع نکنید و کشتزارها را به آتش نکشید.»
همان‌طور که از این روایت برمی‌آید، پیامبر(ص) از سوزاندن درختان نخل و حتی غرق‌کردن آن‌ها و نیز از آتش‌زدن مزارع و قطع درختان میوه منع می‌فرماید؛ اما در عمل، خود آن حضرت در جنگ با یهودیان بنی‌نضیر، فرمان قطع درختان خرما را صادر کرد که در پی آن، آیه پنجم سوره حشر نازل شد: «مَا قَطَعْتُمْ مِنْ لِينَةٍ أَوْ تَرَكْتُمُوهَا قَائِمَةً عَلَى أُصُولِهَا فَبِإِذْنِ اللَّهِ وَ لِيُخْزِيَ الْفَاسِقِينَ؛ هر نخل خرمايى كه بريديد يا آن را بر ريشه‌هايش واگذاشتيد، همه به اذن خدا بود تا مردم فاسق را خوار كند.»
اما تحت شرایطی خاص در آموزه‌های اسلامی، تخریب محدود محیط زیست در حین نبرد مجاز شمرده می‌شود:
نجات جان انسان‌ها: اگر نجات جان انسان‌ها منوط به تخریب محیط زیست باشد، به حکم آیاتی که انسان را خلیفة الله می‌دانند (سوره بقره، آیه ۳۰) و همه‌چیز را مسخر او کرده‌اند (سوره جاثیه، آیه ۱۳)، جان انسان اولویت تام دارد.
تأثیر قطعی در جنگ: اگر تخریب محدود محیط زیست، مانند قطع درختان در جنگ بنی‌نضیر، بتواند معادلات جنگ را به نفع مسلمانان تغییر دهد و به تسلیم دشمن بینجامد، مجاز است. این عمل باید به اذن خدا و برای خوارکردن فاسقان باشد (سوره حشر، آیه ۵)
رعایت حداقل تخریب: باید به کمترین میزان ممکن که برای تحقق هدف کافی است، بسنده و از زیاده‌روی پرهیز کرد. نمونه تاریخی آن، قطع فقط شش نخل مرغوب بود که به تسلیم دشمن انجامید.
تمایز با جنایات جنگی: این مجوز هرگز توجیه‌کننده تخریب گسترده و جبران‌ناپذیر محیط زیست، مانند استفاده از سلاح‌های اتمی و شیمیایی نیست.
چالش صیانت از جان حیوانات در جنگ
انسان‌ها در طول تاریخ، در جنگ‌های خود از حیوانات در امور متعددی بهره گرفته‌اند؛ از سوارکاری گرفته تا ردیابی دشمن و گشت‌زنی. حیوانات نیز همانند انسان، دارای درکی متناسب با خود و نیز دارای احساسات و عواطف هستند و به همین دلیل، از حقوقی برخوردارند. پیش‌تر درباره حقوق حیوانات و وظایف انسان در قبال آن‌ها سخن گفته شد؛ اما در میادین جنگ، گاه نحوه به‌کارگیری حیوانات به گونه‌ای است که موجب از دست رفتن جان آن‌ها می‌شود، مانند فرستادن حیوانات به میدان مین که در بسیاری از موارد، جان آن‌ها به مخاطره می‌افتد. همان‌گونه که صیانت از جان انسان‌ها ضروری و امری اخلاقی است، حفاظت از جان حیوانات نیز واجد ارزش اخلاقی محسوب می‌شود. با وجود اینکه حیوانات دارای حقوقی هستند و سوءاستفاده از آنان حرام است، اما در نظام اسلام در میدان جنگ و تحت شرایطی به این شرح می‌توان از حیوانات برای برتری نظامی بهره گرفت:
ترجیح جان انسان: در تعارض مستقیم بین حفظ جان انسان و جان حیوان، به‌دلیل شرافت ذاتی انسان، نجات جان انسان مقدم است.
حفظ حیوانات: باید از حیوانات در برابر خطرات غیرضروری محافظت کرد و استفاده از آنان در موقعیت‌های خطرناک، فقط در صورت نبود هیچ جایگزین دیگری مجاز است.
چالش تخریب تأسیسات و زیربناهای حیاتی یک کشور
یکی از مهم‌ترین پیامدهای جنگ‌ها، تخریب زیرساخت‌هاست که می‌تواند منشأ بسیاری از آلودگی‌های محیط زیستی شود. شریان‌های حیاتی یا همان زیرساخت‌ها، جزو بنیان‌های اصلی و چارچوب‌های پایه‌ای هر جامعه به‌شمار می‌آید که همه تأسیسات، خدمات و تسهیلات مورد نیاز آن جامعه را دربرمی‌گیرد. در زندگی مدرن، با افزایش وابستگی سریع به این امکانات، این نیاز روزافزون شده است. شریان‌های حیاتی همواره اهدافی ویژه برای حمله محسوب می‌شوند. آن‌ها به‌منزله مرکز ثقل یک کشور تلقی می‌شوند که در صورت آسیبدیدن هر یک، پیکره کشور مورد تهاجم، فلج می‌شود و قادر به ادامه فعالیت طبیعی خود نخواهد بود.
از سوی دیگر، براساس نظریه جنگ بی‌قاعده، از بین رفتن خدمت‌رسانی این شریان‌ها، به کاهش رفاه اجتماعی و در نهایت، سلب مشروعیت دولت مرکزی منجر خواهد شد. اهداف تخریب زیرساخت‌های یک کشور، تضعیف آن، ایجاد وابستگی و تغییر رفتار و فرهنگ از طریق وابسته‌سازی است. تخریب شریان‌های حیاتی دشمن در آموزه‌های اسلام به شرایط سخت‌گیرانه‌ای مشروط می‌شود:
اجازه حاکم شرع: این عمل باید با مجوز شرعی و برای خوارکردن فاسقان باشد. (سوره حشر، آیه ۵)
حفظ اصل زیرساخت‌ها: به‌طور کلی، تخریب زیرساخت‌ها به‌دلیل نقش حیاتی آن‌ها در زندگی مردم (سوره بقره، آیه ۲۰۵) و دستور پیامبر به تخریب‌نکردن خانه‌ها و درختان ممنوع است، مگر در موارد ضرورت شدید.
رعایت مراحل: تخریب زیرساخت‌ها باید آخرین حربه پس از امتحان سایر راه‌ها، مانند دعوت به تسلیم یا محاصره باشد.
تخریب حداقلی: باید به کمترین میزان ممکن برای وادارکردن دشمن به تسلیم اکتفا کرد.
هدف‌گیری استراتژیک: باید زیرساخت‌هایی را هدف گرفت که برای دشمن از بیشترین اهمیت برخوردارند تا با کمترین تخریب، بیشترین اثرگذاری حاصل شود.
پرهیز از آسیب به غیرنظامیان: براساس آیه «وَ لَا تَعْتَدُوا» (سوره بقره، آیه ۱۹۰)، باید از سرایت آسیب به غیرنظامیان به‌طور جدی جلوگیری کرد.
این چارچوب شرعی نشان می‌دهد که چگونه می‌توان در عین پایبندی به اصول اخلاقی و محیط زیستی، در شرایط بحرانی جنگ، تصمیمی عقلانی و مشروع اتخاذ کرد.
الهه‌سادات بدیع‌زادگان
انتهای پیام
