فتح خیبر؛ پایانی بر حاکمیت یهود

غزوه خیبر که در سال هفتم هجری رخ داد، یکی از طولانی‌ترین و تأثیرگذارترین نبردهای دوران پیامبر اکرم(ص) شناخته می‌شود. این نبرد که نزدیک به یک ماه به طول انجامید، با پیروزی مسلمانان به پایان رسید و پیامدهای گسترده‌ای در ابعاد نظامی، اقتصادی و اجتماعی برای جامعه اسلامی به دنبال داشت. در یادداشت پیش رو، به واکاوی بیشتر موضوعاتی همچون علل شکل‌گیری این غزوه و ویژگی‌های آن، نقش کلیدی امام علی(ع) در این زمینه و دستاوردهای فتح خیبر برای مسلمانان پرداخته خواهد شد. 

زمینه‌های شکل‌گیری 

خیبر، منطقه‌ای بسیار حاصل‌خیز با آبادانی فراوان و یکی از بهترین مناطق حجاز بود. وقتی یهودیان در آن سکنی گزیدند، با بهره‌مندی از وفور امکانات اقتصادی آنجا، به قدرتی بسیار قوی تبدیل شدند. آن‌ها هشت قلعه‌ مستحکم در این سرزمین ساختند و با انباشت ذخایر خوراکی و سلاحی فراوان، خود را به قدرت شکست‌ناپذیر و مقاوم منطقه تبدیل کردند. 

پیش از سال چهارم هجری، یهودیان ساکن در خیبر با پیامبر(ص) درگیری مستقیمی نداشتند؛ اما پس از اخراج بنی‌نضیر به‌دلیل خیانت آن‌ها، این گروه به خیبر مهاجرت و سایر یهودیان را به مقابله با مسلمانان تحریک کردند. بنی‌نضیر همچنین با بت‌پرستان مکه و قبایل عرب مانند غطفان و سلیم متحد شدند که این اتحاد به شکل‌گیری جنگ احزاب (خندق) در سال پنجم هجری انجامید.

پس از این جنگ، پیامبر(ص) قصد داشت یهودیان خیبر را به‌دلیل نقش‌آفرینی آنان در تحریک دشمنان اسلام تنبیه کند؛ اما به‌دلیل موقعیت جغرافیایی مدینه و تهدیدات احتمالی از جانب مکه، تا پیش از صلح حدیبیه در سال ششم هجری، اقدام مستقیمی علیه آن‌ها انجام نداد. پس از انعقاد صلح حدیبیه، پیامبر(ص) با سپاهی متشکل از حدود ۱۴۰۰ نفر از مسلمانان به سمت خیبر حرکت کرد. این جنگ را می‌توان واکنشی به اقدامات ستیزه‌جویانه یهودیان دانست؛ زیرا هدف اصلی پیامبر(ص) خنثی‌سازی توطئه‌ها و کارشکنی‌های یهودیان بود. 

ویژگی‌های منحصر به‌فرد 

غزوه خیبر به‌مثابه بیست‌و‌سومین غزوه پیامبر(ص)، طولانی‌ترین نبرد ایشان از نظر مدت زمان درگیری بود. علاوه بر این، جنگ خیبر از نظر غنائم به دست آمده نیز نبردی پرثمر بود. سرزمین خیبر به‌دلیل حاصل‌خیزی و وجود منابع آب فراوان، یکی از ثروتمندترین مناطق شبه‌جزیره عربستان به‌شمار می‌رفت. یاقوت حموی، جغرافی‌دان و تاریخ‌نویس عرب‌زبان یونانی‌تبار خیبر را تنها منطقه‌ای در جزیرة‌العرب توصیف کرده که در تمام طول سال از چشمه‌های پرآب بهره‌مند بوده است. پس از فتح خیبر، مسلمانان و یهودیان تفاهم‌نامه‌ای امضا کردند که براساس آن، یهودیان به کشاورزی در زمین‌های خیبر ادامه دهند و سود حاصل را با مسلمانان تقسیم کنند. این توافق، یکی از ویژگی‌های منحصر به‌فرد این جنگ بود. 

نقش بی‌بدیل امام علی(ع) در فتح خیبر 

یکی از مهم‌ترین قلعه‌های خیبر، قلعه ناعم بود که به‌دلیل موقعیت استراتژیک، تلفات زیادی به سپاه مسلمانان وارد کرد. پس از ناکامی چند فرمانده در فتح این قلعه، پیامبر(ص) پرچم سپاه اسلام را به دست مبارک امام علی(ع) سپرد و فرمود: «او فردی است که خدا و پیامبرش را دوست دارد و خدا و پیامبرش نیز او را دوست دارند.» امام علی(ع) با شجاعت و مهارت نظامی خود، قلعه را فتح کرد و دروازه آن را از جا کند. این اقدام نه تنها فتح قلعه ناعم را ممکن ساخت، بلکه روحیه سپاه مسلمانان را تقویت کرد و فتح سایر قلعه‌ها را نیز تسهیل بخشید. 

دستاوردهای فتح خیبر 

فتح خیبر دستاوردهای متعددی برای جامعه مسلمانان به دنبال داشت؛ نخست اینکه یکی از کانون‌های اصلی توطئه علیه مسلمانان از بین رفت؛ همچنین غنائم فراوان به دست آمده از این جنگ، بنیه مالی مسلمانان را ارتقا داد. علاوه بر این، پیروزی خیبر روحیه مسلمانان را به شدت تقویت کرد، ابهت قریش را در نظر آنان شکست و تعداد مسلمانان پس از این فتح به‌طور قابل توجهی افزایش یافت، به‌طوری‌ که مسجد پیامبر(ص) برای اولین بار پس از سال اول هجری با کمبود جا مواجه شد و نیاز به گسترش پیدا کرد. این افزایش جمعیت نشان‌دهنده جذابیت و قدرت روزافزون حکومت اسلامی بود. 

فتح خیبر نه تنها یک پیروزی نظامی مهم برای مسلمانان بود، بلکه تأثیرات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی عمیقی بر جامعه اسلامی گذاشت. این جنگ با خنثی‌سازی توطئه‌های یهودیان، تقویت بنیه مالی و روحیه مسلمانان و افزایش تعداد پیروان اسلام، نقش کلیدی در تثبیت و گسترش حکومت اسلامی ایفا کرد. نقش برجسته امام علی(ع) در این نبرد نیز به‌مثابه یکی از عوامل تعیین‌کننده در پیروزی مسلمانان، همواره مورد توجه مورخان و تحلیلگران تاریخ قرار گرفته است.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان