شاگردپروری امام صادق(ع) به شکوفایی تمدن اسلامی انجامید

محسن توکلی، عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان در گفت‌وگو با ایکنا از اصفهان اظهار کرد: به اعتباری می‌توان گفت امام جعفر صادق(ع) رئیس مذهب شیعه است. ایشان در شرایطی قرار گرفت که توانست مذهب تشیع را که به اعتقاد بنده همان اسلام ناب محمدی است، تبیین کند؛ بنابراین می‌توان آن حضرت را به‌دلیل نقش تبیینی که در خصوص مسائل و معارف تشیع داشت، رئیس مذهب شیعه دانست.

وی افزود: همچنین می‌توان گفت به اعتباری دیگر، پیامبر اکرم(ص) نیز رئیس مذهب شیعه است. اميرالمؤمنين(ع) که شیعه معتقد به خلافت بلافصل ایشان بعد از پیامبر اکرم(ص) است، از شش سالگی در منزل آن حضرت رشد کرد و تحت تربیت ایشان قرار گرفت. بعد از رسالت پیامبر(ص) نیز اولین مؤمن به ایشان بود و پیامبر(ص) بارها امام علی(ع) را خلیفه بعد از خود معرفی کرد، از جمله در سال سوم بعثت در واقعه «یوم‌ الدار»؛ یعنی روزی که حضرت محمد(ص) به دستور خداوند متعال سران قوم و نزدیکانشان را برای دعوت به اسلام به منزل خود فراخواند، حضرت علی(ع) را وصی و جانشین خود معرفی کرد و بارها نیز در وصف شیعیان علی(ع) سخن گفت.

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان ادامه داد: به اعتباری دیگر نیز می‌توان گفت که رئیس مذهب شیعه، خداوند متعال است؛ زیرا ما شیعیان معتقدیم که خلافت و امامت امام علی(ع) و سایر معصومان را خداوند از زمانی که آسمان‌ها و زمین را خلق کرد، تعیین کرده است. با توجه به روایات، خداوند متعال بارها خلفای آخرالزمانی خود را به آدم(ع)، نوح(ع)، ابراهیم(ع) و سایر پیغمبران معرفی کرده‌ که این روایات نیز در جای خود قابل بحث است.

وی با بیان اینکه نهضت علمی امام صادق(ع) یکی از کامل‌ترین نهضت‌ها از نظر حوزه معلوماتی است، گفت: آن حضرت با توجه به روحیات متفاوت، علاقه، اشتیاق و استعدادی که شاگردانشان داشتند، آنها را در زمینه‌های گوناگون تربیت کردند و هرکدام از این شاگردان منشأ آثار گوناگون شدند و زمینه شکوفایی تمدن اسلامی را به‌تدریج فراهم کردند که در قرون چهارم و پنجم به اوج خود رسید.

توکلی بیان کرد: احادیث امام صادق(ع) شامل موضوعات متفاوتی از جمله طب، نجوم، شیمی، زبان‌شناسی و علوم الهی همچون فقه، کلام، فلسفه و عرفان است که به لحاظ موضوعی، مجموعه بسیار متنوعی را دربرمی‌گیرد. برخی از شاگردان ایشان نیز در زمینه خاصی مشهور شدند که همه ما آنها را می‌شناسیم، از جمله جابر بن حیان که در علوم طبیعی و به‌ویژه در علم شیمی سرآمد زمان خود شد و درواقع پدر این علم است.

وی اضافه کرد: در علم کلام و اعتقادات نیز در بین شاگردان امام صادق(ع)، هشام‌ بن حکم بسیار درخشید، در این زمینه بسیار موفق بود و از وجود نازنین امام صادق(ع) در زمینه علم کلام و اعتقادات بهره‌ها برد. پیشوایان اهل سنت نیز با واسطه یا بدون واسطه از وجود نازنین آن حضرت بهره بردند، از جمله مالک‌ بن انس، پیشوای مذهب مالکی که از شاگردان امام صادق(ع) بود و یا ابوحنیفه، پیشوای مذهب حنفی که خود بیان می‌کرد دو سال از محضر امام صادق(ع) بهره برده است.

به گفته این عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان، محمد بن ادریس شافعی، یکی دیگر از پیشوایان مذاهب اربعه اهل سنت و شاگرد مالک‌ بن انس بود که با واسطه از وجود پربرکت امام صادق(ع) بهره برد. احمدبن حنبل، از دیگر پیشوایان اهل سنت نیز شاگرد شافعی بود و او نیز با واسطه از وجود امام صادق(ع) بهره برد. مفضل‌ بن عمر نیز در زمینه مسائل توحیدی سؤالاتی داشت و امام صادق(ع) برای او به شرح و بسط توحید، خصوصاً در نظام هستی و عالم آفرینش پرداخت. مفضل‌ در این زمینه حدیثی از امام صادق(ع) نقل کرده که هم‌اکنون نیز موجود است.

وی توضیح داد: شاید بدانید که ما ۴۰۰ اصل شیعی داشتیم که به اصول اربعمائه معروف است. اصل به کتابی گفته می‌شود که احادیث آن مستقیماً از امام معصوم یا با یک واسطه از ایشان نقل شده‌ باشد. بسیاری از این اصول اربعمائه، یعنی آن ۴۰۰ کتابی که مجموعه احادیث اهل بیت(ع) بوده، در زمان امام صادق(ع) و به همت یاران و شاگردان ایشان ثبت و ضبط شده است؛ بنابراین امام صادق(ع) شاگردان بسیاری تربیت کرد که پایه‌گذار تمدن اسلامی شدند و چه در آن زمان و چه بعد از آن، با تربیت شاگردان دیگر سرآمد بودند. برای مثال، خلیل بن احمد فراهیدی که در زبان‌شناسی سرآمد زمان خود و اعجوبه‌ای در مسائل زبانی بود و دارای تألیفات بسیار و متعدد است، شاگردان بسیاری تربیت کرد، از جمله سیبویه، پایه‌گذار علم نحو. از آنجایی که خلیل بن احمد فراهیدی، متوفا به سال ۱۷۰ هجری قمری و بنا بر بعضی از شواهد، شیعه است، بعید نیست که او نیز در زمینه علوم زبانی از امام صادق(ع) بهره برده باشد. البته در این زمینه به تحقیق بیشتری‌ نیاز است.

توکلی اظهار کرد: امام صادق(ع) در دوره‌ای می‌زیست که بنی‌امیه در حضیض ذلت به سر می‌برد؛ یعنی در حال انقراض بود و قیام‌ها یکی پس از دیگری علیه این حکومت شکل می‌گرفت که در نهایت به انقراض دولت اموی منجر شد و عباسیان بر سرکار آمدند. طبق بعضی از روایات، امام صادق(ع) قصد قیام علیه بنی‌امیه و تشکیل حکومت اسلامی را داشت. برخی از صاحبنظران از جمله حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی) در کتاب انسان ۲۵۰ ساله به این مسئله پرداخته‌اند و نظرشان بر این است که بین یاران امام صادق(ع) رازی وجود داشته که امام آن را با آنها در میان گذاشت و بیان کرد که این راز را فاش نکنند. به نظر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، آن راز، قیام و تشکیل حکومت بود که نهایتاً با آمدن عباسیان به هم خورد، امام صادق(ع) قیام نکرد و با توجه به شرایط زمان به تربیت شاگردان خود ادامه داد.

وی با تأکید بر اینکه درک شرایط زمان، از جمله درس‌هایی‌ است که از زندگی امام صادق(ع) می‌توانیم داشته باشیم، گفت: امام صادق(ع) با توجه به شرایط زمانه اقدام کرد، ما نیز باید شرایط خودمان را بسنجیم و ببینیم که اسلام در چه شرایطی قرار گرفته است تا اقدام و عمل ما با توجه به آن شرایط باشد.

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان ادامه داد: درس دیگری که می‌توان از سیره امام صادق(ع) گرفت، شاگردی و شاگرد‌پروری است. امام از فرصتی که پیش آمد، برای تربیت شاگردان استفاده کرد و افراد نیز از محضر ایشان بهره‌ها بردند. این نکته می‌تواند درسی برای ما باشد تا از هر فرصتی برای تعلیم و تعلم استفاده کنیم.

وی تصریح کرد: درس دیگری که از سیره امام صادق(ع) می‌توان آموخت، استقامت و پایداری است. زمانی که اوضاع سیاسی به هم می‌ریزد، قطعاً شرایط هم دشوار می‌شود. امام در چنین شرایطی استقامت و پایداری کرد که نتیجه آن، شکوفایی مذهب تشیع و تمدن اسلامی بود. سیره شخصی آن حضرت نیز سراسر پند است. ایشان بسیار عزتمندانه زندگی می‌کرد و در سخنان خود نیز به عزت نفس و دوری از ذلت توصیه کرده است. زهد، ساده‌زیستی، امانت و صداقت امام صادق(ع) در زمان خودشان زبانزد خاص و عام بود.

فاطمه کاظمینی