ثقة‌الاسلامِ تشنه و دل‌باخته احادیث اهل بیت(ع)

19 اردیبهشت مصادف با بزرگداشت شیخ کلینی، صاحب یکی از چهار کتاب حدیثی معروف شیعه است. ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی رازی معروف به شیخ کلینی، صاحب کتاب گران‌قدر «کافی» و از مشهورترین دانشمندان، فقیهان و محدثان نامی شیعه در قرن چهارم است. او در زمان حیات امام حسن عسکری(ع) در روستایی به نام کلین در ۳۸ کیلومتری شهر ری به دنیا آمد.

کلینی مراحل آموزش اولیه علوم اسلامی را نزد پدر و دایی خود که از استادان حدیث بود، گذراند. سپس برای ادامه تحصیل به شهر ری رفت. در آن زمان شهر ری قلب ایران محسوب می‌شد و به نقطه برخورد آرا و نظرات فرقه‌هایی چون اسماعیلیه و مذاهبی چون شافعی، حنفی و شیعه تبدیل شده بود؛ ولی در روستاهای ری، شیعیان دل‌باخته اهل‌ بیت(ع) زندگی می‌کردند. به‌‌دلیل اخلاق‌مداری و رفتار اسلامی مناسب شیعیان، اهل تسنن شهر ری تحت تأثیر رفتار آنان بودند. از این‌رو ری به شهر شیعه‌نشین معروف بود.

شیخ کلینی ضمن گذراندن تحصیلات علوم دینی در این شهر، پی برد که بعضی از مذاهب و فرق درصدد تلاش برای خروج مذهب تشیع از مسیر واقعی خود هستند؛ بنابراین احساس وظیفه کرد که به این موضوع بپردازد. از سوی دیگر، در این دوران نهضتی برای یافتن، شنیدن و نوشتن احادیث و روایات آغاز شده و سراسر ممالک اسلامی را دربر گرفته بود. با توجه به این شرایط، کلینی همچون فرد تشنه و دل‌باخته احادیث و روایات اهل بیت(ع)، مسیر زندگی خود را بر علم‌الحدیث بنا نهاد و تمام عمر خویش را وقف گردآوری و فهم سخنان گوهربار حضرات معصومین(ع) کرد.

کلینی در محضر ابوالحسن محمد بن اسدی کوفی، ساکن ری حدیث را آموخت و همزمان پیروان ادیان و مذاهب دیگری همچون زرتشت، مانوی و... را که به مبارزه با عقاید و مقدسات مسلمانان می‌پرداختند، به نقد می‌کشید. در این راستا، او کتاب «رد بر قرامطه» را نوشت و در دسترس شیعیان قرار داد.

کلینی سپس برای تکمیل اهداف بلند خود راهی قم شد. در آنجا نیز هم نقل حدیث می‌کرد و هم حدیث می‌شنید. او با بسیاری از آخرین افرادی که از زبان امام حسن عسکری(ع) یا امام هادی(ع)، بدون واسطه روایاتی را شنیده بودند، ملاقات می‌کرد و از محضر آنان احادیث را فرامی‌گرفت. پس‌ از چندی برای کسب روایت‌های ناشنیده از قم به کوفه هجرت کرد؛ زیرا کوفه یکی از بزرگترین مراکز علمی آن زمان بود و اشخاص برای تبلیغ مذهب و آیین خود، آزادانه به آنجا می‌رفتند. کلینی به بغداد نیز سفر کرد و آنچنان در آن دیار در مدت کوتاهی معروف شد که شیعه و سنی در مشکلات دینی خود به او مراجعه و به فتوایش عمل می‌کردند.

کلینی از زبان اندیشمندان

شیخ کلینی مورد وثوق و اعتماد هر دو فرقه شیعه و سنی بود و همین امر سبب شد تا به او لقب ثقةالاسلام بدهند. برای کلینی القاب فراوانی از سوی عالمان امامی استفاده می‌شد؛ اما مهم‌ترین این القاب، ثقةالاسلام بود که احتمالاً برای اولین‌ بار، شیخ بهایی آن را برای نشان‌ دادن موقعیت برجسته‌ کلینی نزد امامیه و جایگاه وی در فقه و حدیث امامی به‌ کار برده است.

نجاشی، دانشمند رجالی بلندمرتبه شیعه نیز کلینی را شیخ و چهره برجسته امامیه در زمان خودش توصیف کرده‌ و همچنین درباره او چنین نقل می‌کند که کلینی، موثق‌ترین و بادقت‌ترین محدث از لحاظ ضبط حدیث بوده‌ است. شیخ طوسی، مفسر و اندیشمند بزرگ شیعه نیز ضمن تأکید بر جلالت قدر و توثیق او، کلینی را دانشمند و آشنا به اخبار و روایات دانسته است.

شیخ صدوق نیز دانش کلینی را در علم حدیث مورد وثوق و جایگاه او را در میان علمای امامیه مبرز دانسته و شیخ‌ بهایی او را ثقةالاسلام خوانده است. محمدتقی مجلسی، پدر علامه مجلسی ضمن اشاره به مقام بی‌مانند وی اعتقاد دارد که او مؤید از سوی خداوند بوده‌ است. علامه محمدباقر مجلسی نیز کلینی را مقبول همگان و ستایش‌شده از ناحیه خاص‌ و عام خوانده و میرزا عبدالله افندی در ریاض‌العلماء چنین نقل کرده که کلینی در میان شیعه و عامه نظیری نداشته است. ملاصدرا، فیلسوف نامدار عصر صفوی هم از او به نیکی یاد می‌کند.

کتاب الکافی

شیخ کلینی در زمان حیات امام حسن عسکری(ع) به‌ دنیا آمده و با چهار سفیر و نایب خاص امام زمان(عج) هم‌عصر بود. پس‌ از غیبت حضرت مهدی(عج) و دسترسی نداشتن شیعیان به نواب خاص حضرت، کلینی با تحمل سال‌ها رنج و مشقت، احادیث پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) را جمع‌آوری و شیوه‌نامه و کتاب ارزشمندی را طی ۲۰ سال تلاش خستگی‌ناپذیر تألیف کرد و نام آن را «کافی» گذاشت. کافی، مهم‌ترین و نفیس‌ترین کتاب از مجموعه کتب چهارگانه‌ حدیثی و کتب اربعه مذهب تشیع است. این کتاب شامل اصول کافی در دو جلد، فروع کافی در پنج جلد و روضه کافی در یک جلد و دربردارنده ۱۶۱۹۹ حدیث از پیامبر(ص) و حضرات معصومین(ع) است. درباره این کتاب، جمله‌ای به امام زمان(عج) منسوب است که می‌فرماید: «الکافی کاف لشیعتنا؛ کافی شیعیان ما را کفایت می‌کند.» از تألیفات دیگر کلینی می‌توان به کتاب رجال، رد بر قرامطه، رسائل ائمه(ع)، تعبیرالرؤیا، مجموعه شعر و... اشاره کرد.

غروب شیخ

سرانجام این محدث عظیم‌الشأن که سرآمد دانشمندان آن زمان بود، در سال ۳۲۸ هجری، مصادف با مبدأ و شروع غیبت کبرای امام زمان(عج) در سن ۷۰ سالگی در بغداد از دنیا رفت و بدن مطهرش را در باب کوفه بغداد به خاک سپردند. سال‌ها بعد، در محرم ۱۴۳۶ قمری، محل دفن شیخ کلینی بازسازی شد و ضریح نقره‌ای که هنرمندان اصفهان ساخته بودند، بر روی آن قرار گرفت و هم‌اکنون آرامگاه او زیارتگاه شیعیان و دوستداران اهل‌ بیت(ع) است.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان