مطالعات قرآن و حدیث در اروپا صورت‌بندی شد

اشراف جامعه پژوهشگران قرآنی داخلی بر جریان‌ها و سیر تحولات مطالعات قرآنی در اروپا و آشنایی با چهره‌های شاخص و فعال بین‌المللی در این حوزه، باعث ایجاد فهم بهتری از فضای حاکم بر مطالعات قرآن و حدیث سایر کشورها می‌شود و به ایجاد و بهبود زمینه‌های لازم برای تعاملات اندیشه‌ای کمک خواهد کرد.‌ بر این اساس، اسماء جوکار، فارغ‌التحصیل کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان، پایان‌نامه‌ای با عنوان «صورت‌بندی مطالعات قرآن و حدیث در اروپا در دهه اخیر» را با بهره‌مندی از راهنمایی و مشاوره امیر احمدنژاد و سیدمهدی لطفی، اعضای هیئت علمی دانشکده علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان تألیف کرده است. آنچه می‌خوانید، گفت‌وگوی خبرنگار ایکنا از اصفهان با این پژوهشگر قرآنی درباره پایان‌نامه تألیفی اوست.

ایکنا ـ با توجه به موضوع این پایان‌نامه، ضرورت توجه به آثار مستشرقان و قرآن‌پژوهان غربی را تبیین کنید.

این پایان‌نامه در راستای تنظیم صورت‌بندی مدونی از مطالعات اسلامی به‌ویژه در حوزه‌ قرآن و حدیث در دانشگاه‌های شاخص اروپا طی دهه‌‌ اخیر انجام شده است. ایده اصلی این طرح به دکتر احمدنژاد تعلق دارد، به‌واسطه خلئی که ایشان در فضای آکادمیک موجود احساس می‌کرد.

در دهه‌های اخیر، گسترش رسانه‌های جمعی، مواجهه‌ جوامع غربی با خیل عظیم مهاجران از کشور‌های اسلامی، همچنین حضور پژوهشگران مسلمان در فضاهای آکادمیک و کرسی‌های علمی دانشگاه‌های اروپایی و نیز افزایش توجه محققان غربی به قرآن، به رشد بیش از پیش اسلام‌پژوهی در غرب منجر شده است که نمود آن را می‌توان در شکل‌گیری کرسی‌های مطالعات اسلام و برگزاری سمینارها و گردهمایی‌های متعدد، ارائه مقاطع دکترا و پسا دکترا در رشته‌های مرتبط با اسلام و قرآن و همچنین تشکیل مدارس تابستانه در دانشگاه‌های گوناگون مشاهده کرد. حاصل این اقدامات، تولید محتوا و تألیف مقالات و کتب متعدد و ارزنده‌ در این حوزه است.

اما متأسفانه هنوز هم شاهد بعضی نادیده‌انگاری‌ها و کم‌لطفی‌های دوسویه در میان دو طیف گسترده از قرآن‌پژوهان جهان اسلام و مستشرقان غربی به آرا و آثار یکدیگر هستیم. در همین راستا اغلب محققان و قرآن‌پژوهان داخلی، اعم از پژوهشگران حوزی و دانشگاهی به کلان‌پروژه‌های قرآنی، مراکز تحقیقاتی بین‌المللی فعال در این حوزه، شناسایی محققان شاخص و تخصصی هرکدام و قرآن‌پژوهی غربی بی‌توجه و ناآشنا هستند و آثار و پروژه‌های آنها به‌صورت متمرکز مورد رصد و توجه محققان، قرآن‌پژوهان و مترجمان داخلی قرار نگرفته ‌است.

لذا بررسی و جریان‌شناسی فضای مطالعات اسلامی، رویکردهای پژوهشی در این حوزه، همچنین زمینه‌های شکل‌گیری این مطالعات و پژوهش‌ها، شناخت ظرفیت‌های مشترک و احیاناً تقابل مطالعات علوم قرآن و حدیث در جوامع اسلامی و غربی، آشنایی با عرصه‌های تحصیلی و پژوهشی در دانشگاه‌های غربی و نهایتاً نزدیک شدن فضای پژوهشی در کشورهای اسلامی به سطوح استاندارد در وضعیت جهانی این دست از مطالعات برای محققان داخلی ضروری به نظر می‌رسد.

ایکنا ـ فرایند و مراحل تألیف این پایان‌نامه را توضیح دهید.

ابتدا با مراجعه به سایت‌های رسمی دانشگاهی به مطالعه و بررسی آثار حدیثی‌ و قرآن‌پژوهی انجام‌شده در دانشگاهای اروپایی پرداختم تا به تحلیلی کلی از وضعیت کنونی و ابعاد و گستره‌ این مطالعات در دانشکده‌ها، دپارتمان‌ها و مؤسسات دست پیدا کنم و اطلاعات دقیقی از اعضای فعال در این حوزه، ملیت‌های غالب آنها و حتی حامیان دولتی و غیردولتی مراکز قرآن‌پژوهی غرب حاصل شود.

تمرکز اصلی این پژوهش بر بررسی آثار قرآنی و حدیثی مراکز اسلام‌پژوهی و دانشگاه‌های شاخص اروپا به‌ویژه مراکز موجود در بریتانیا، آلمان و هلند قرار گرفت که فعالیت‌ و تولید محتوای علمی بیشتری در دهه اخیر داشتند. همچنین روند اصلی این تحقیق به‌صورت ارائه عناوین دانشگاه‎‌های فعال در این حوزه، همراه شرح مختصری از تاریخچه‌‌ هر دانشگاه، جریان‌های اصلی مطالعاتی هر گروه، محققان فعال حوزه‌ مطالعات اسلام، رویکردهای پژوهشی و مطالعات تخصصی هریک، تغییرات کمی و کیفی مطالعات قرآنی و حدیثی و حامیان دولتی و غیردولتی این مراکز بوده و در نهایت به ترسیم کلی وضعیت فعلی دانشگاه‌های فعال اروپا در حوزه‌های گوناگون علوم اسلامی و تحلیل و ارزیابی ابعاد و گستره‌ این مطالعات پرداخته شده است.

ایکنا ـ در برقراری ارتباط با مراکز پژوهشی غرب، کسب چه نوع اطلاعاتی جزو اولویت‌های اصلی این پایان‌نامه بود؟

در این پژوهش، کسب اطلاعاتی در قالب عناوین و موضوعاتی همچون جهت‌گیری‌ها و محورهای اصلی مورد مطالعه در دانشگاه‌ی برتر اروپایی، چهره‌های شاخص و برتر علمی با ملیت‌های گوناگون، فراوانی محققان مسلمان، شبکه‌های منسجم و گسترده‌ ارتباطی میان اسلام‌‌پژوهان و مراکز علمی تحقیقاتی اروپا، منابع اصلی تأمین بودجه‌های تحقیقاتی، سطح مشارکت محققان مسلمان در پروژه‌ها (هیئت علمی، پست دکترا و دکترا)، میزان مشارکت زنان در پروژه‌ها، دوره‌ها و سمینارهای تعریف‌شده، همکاری دانشگاه‌های جهان اسلام (به‌ویژه ایران) با پروژه‌ها و فعال‌ترین مجلات بین‌المللی در حوزه‌ اسلام‌شناسی و... استقصا و تبیین شد.

لازم به ذکر است که اهتمام اصلی نگارنده در تدوین این نوشتار، عرضه چیدمانی پیوسته‌ و یکنواخت ذیل هر عنوان دانشگاهی و منطبق بر یافته‌های حاصل از صورت‌بندی فاکتورهای یادشده ذیل هر عنوان دانشگاهی بود؛ اما نظر به اینکه تمامی مراحل این پروژه به‌صورت مجازی انجام شد و یافته‌ها منوط و متکی بر اطلاعات بارگذاری‌شده در سایت‌های رسمی هر دانشگاه بود، طبیعتاً به‌دلیل تنوع ساختاری و محتوایی هر سایت‌ دانشگاهی، امکان صورت‌برداری و در نتیجه ذکر اطلاعات ذیل هر دانشگاه و گروه مطالعاتی به‌طور یکسان و با روندی ثابت وجود نداشت. البته اطلاعات تعدادی از دانشگاه‌ها مانند آکسفورد و لایدن شامل تمامی موارد و عناوین مورد نظر بود؛ اما در بعضی موارد به ذکر اطلاعات مختصری از فعالیت‌های محققان حوزه‌ مطالعات اسلام آن دانشگاه بسنده شد که مبنای آن بر اطلاعات مندرج در سایت آن دانشگاه خاص بوده است، مانند دانشگاه‌های نیوکاسل، لیون، دوبلین، وارویک و... .

ایکنا ـ پژوهشگران این حوزه در حین انجام تحقیق با چه چالش‌هایی مواجه می‌شوند.

به‌دلیل اینکه تمامی مراحل این پروژه به‌صورت مجازی انجام شد و یافته‌های آن منوط و متکی بر اطلاعات بارگذاری‌شده در سایت‌های رسمی هر دانشگاه بود، در بعضی موارد وقوع گسست در چیدمان صورت‌بندی‌ها، ناشی از مشکلات فیلترینگ داخلی یا خارجی بود که اساساً یا سایت آن دانشگاه قابل دسترسی نبود (بسیاری از مراکز دانشگاهی روسیه، اتریش و سوییس) و یا در اثنای کار از دسترس خارج می‌شد و کسب اطلاعات مستخرج، ابتر و ناقص می‌ماند. بنابراین نگارنده یا ناچار به حذف آن عنوان دانشگاهی از فهرست صورت‌بندی بود و یا ناگزیر به همان اطلاعات اندک اکتفا کرده است.

این موارد در اثنای کار و در روند بررسی سایت‌ها و فیش‌برداری‌ها تا حدودی چالش‌برانگیز و مشکل‌ساز بود و حتی در چند وهله موجب وقفه و انقطاع در سیر پروژه شد؛ اما به نظر می‌رسد در غایت مطلوب طرح که صورت‌بندی فعالیت‌های دانشگاه‌های مادر و اسلام‌پژوهان شاخص اروپا بود، خلل چندانی وارد نشد و از این منظر، درصد قابل توجهی از دانشگاه‌های مادر و دپارتمان‌های اصلی مطالعات اسلامی اروپا جزء به جزء و به دقت بررسی و مطالعه شد و نتایج حاصل از این مطالعه و صورت‌بندی موردنظر، همان‌گونه که در ابتدای کار برآورد شده بود، کاملاً مثبت، کاربردی و بعضاً الهام‌بخش و ایده‌آفرین بوده است.

ایکنا ـ نحوه تعامل پژوهشگران خارجی با شما در فرآیند تألیف این پایان‌نامه چگونه بود؟

در خلال پژوهش، ارتباط‌گیری با برخی افراد فعال در حوزه‌ مطالعات اسلام و به‌ویژه در حوزه‌ مطالعات قرآنی و حدیثی در دانشگاه‌های اروپایی به نحو مطلوبی انجام شد. در اثنای کار به روابط عمومی بعضی از پروژه‎‌های اصلی و تعدادی از محققان فعال در حوزه‌ علوم قرآن و حدیث ایمیل زده شد که از این میان، برخی محققان همچون دکتر ون پوتن (دانشگاه لایدن) و همچنین تیم تحقیقاتی پروفسور سینایی در دانشگاه آکسفورد پاسخگو بودند و در راستای پروژه یا مطالعات ویژه‌ حلقه‌ تاریخ‌گذاری دانشگاه اصفهان، مکاتباتی با آنها صورت گرفت.

در همین راستا شایسته است از همراهی و التفات دکتر طلوع خادم‌الشریعه، از اعضای سابق تیم پروژه‌ کورپوس کورانیکوم، دکتر مهدیه توکل، برنده بورسیه‌ ماری کوری و از اعضای اصلی پروژه‌ MIDA در دانشگاه آزاد برلین و همچنین آقای دکتر موسوی، از پژوهشگران اسلامی فعال در فرانسه تشکر و قدردانی کنم.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان