شرایط نظری و عملی کاهش وابستگی به نفت/ اقتصاد مقاومتی؛ بازیگر اصلی

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، یکی از بندهای 24 گانه سیاست‌های اقتصاد مقاومتی ابلاغی از جانب مقام معظم رهبری مربوط به کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی در راستای مقاوم‌سازی اقتصاد است و با توجه به کاهش شدید قیمت نفت در هفته‌های اخیر و رسیدن قیمت آن به حدود 50 دلار و با توجه به وابستگی شدید کشورهای نفت‌خیز به درآمدهای این طلای سیاه، این موضوع موجب یادآوری ضرورت توجه بیشتر به مقوله اقتصاد مقاومتی شده است و اساساً اهمیت صنعت نفت در میان صنایع کشور لزوم توجه به اقتصاد مقاومتی در این زمینه را پررنگ‌تر می‌کند و به همین دلیل نخستین وزاتخانه‌ای که به برنامه‌ریزی در راستای تحقق اقتصاد مقاومتی اقدام کرد وزارت نفت بود. برای بررسی بیشتر موضوع کاهش قیمت نفت و تأثیر آن بر آینده اقتصاد مقاومتی، با محمدجواد توکلی، عضو هیئت‌علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که متن آن در ادامه می‌آید:
ایکنا: همانگونه که اطلاع دارید در هفته‌های اخیر قیمت نفت به شکل غیرمنتظره‌ای کاهش پیدا کرده است. حال با توجه به تأکید همیشگی مسئولان کشور بر ضرورت کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و اشاره‌ به این موضوع در سیاست‌های اقتصاد مقاومتی، با توجه به تک‌محصولی بودن اقتصاد کشور، شما تأثیر کاهش قیمت نفت بر اقتصاد مقاومتی و آینده اقتصاد ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
شاید یکی از پاشنه‌های آشیل اقتصاد ایران، همین موضوع وابستگی به نفت است و هراز گاهی که قیمت نفت کاهش پیدا می‌کند کل اقتصاد ایران دچار اضطراب و آشوب می‌شود. اقتصاد ایران در چند سال اخیر با دو شوک مواجه شده که یکی بحث‌ها تحریم‌ها است که در صادرات نفت ما محدودیت ایجاد کردند و درآمدهای نفتی هم کم شد و شوک دوم که وارد شد همین شوک اخیر با کاهش قیمت نفت است و همان مقداری هم که می‌فروشیم با اُفت قیمت مواجه شد و باز اقتصاد ایران با مشکل مواجه شده است. البته شوک دوم خیلی تأثیرگذار نبوده است، به این دلیل که شوک اول بخش مهمی از درآمد نفتی ایران را کم کرده است و شاید برای اینکه این شوک در اقتصاد ایران اثر بگذارد باید منتظر زمان بود اما به نظر می‌رسد دست قضا و تقدیر در حال  جلو بردن اقتصاد ایران به سمت آرمان‌های اقتصاد مقاومتی است چراکه ما هرکاری که انجام دهیم اگر این اقتصاد، نفتی باقی بماند آسیب‌پذیر است و اگر معتقدیم که اقتصاد مقاومتی، اقتصادی است که در مقابل آسیب‌پذیری‌های درونی و بیرونی ایمن است این آسیب‌پذیری در مقابل تک‌محصولی بودن و متکی بودن به درآمد نفت خیلی آسیب‌پذیری جدی است و نیاز به نوعی جراحی در اقتصاد دارد و چون بودجه دولت و بخش زیادی از فعالیت‌های تولیدی ما وابسته به این امر است، ما به صورت داوطلبانه به سختی می‌توانیم این وابستگی را کنار بگذاریم.
به نظرم اکنون موقعیت خوبی  فراهم شده که هم به اجبار زمانه و هم به خاطر کاهش صادرات و هم کاهش ارزش، تکلیف نفت را یکسره کرده و بتوانیم به سمت اهداف اقتصاد مقاومتی پیش برویم. خوشبختانه اخیرا طرحی توسط برخی از اقتصاددانان به مجلس ارائه شد که ما درآمد فروش نفت را به حساب ذخیره ارزی ببریم و یک مبلغ ریالی از فروش آن ارزها، بر اساس تصویب مجلس به دولت اختصاص دهیم  تا وابستگی دولت به نفت برای تأمین مالی قطع شود. این طرح حداقل از این جهت مناسب است که می‌توان از موضوع خلق  پول که از طریق وارد شدن پول به بانک مرکزی و چاپ پول در برابر آن است جلوگیری کرد.
ایکنا: بهترین راه حل مشکل چیست و چگونه می‌توان وابستگی اقتصاد کشور به درآمدهای نفتی را کاهش داد؟
این موضوع، مشکل امروز و دیروز اقتصاد ایران نیست و ورود نفت به اقتصاد ایران سابقه زیادی دارد و برای حل آن نمی‌توان به صورت دفعی کار کرد. شاید بهترین راه، این است که کم کم ورودی نفت به بودجه را قطع یا کم کنیم و در مرحله بعدی به سمت صنایع تبدیلی برویم. کارهای خوبی هم در موضوع پتروشیمی و مشتقات نفتی صورت گرفت اما فقط یک گام به جلوتر بود و ارزش افزوده بالایی نداشت و گام بعدی که باید به دلیل موقعیت کنونی برداریم این است که چرخه‌های بعدی استفاده از نفت را بازسازی کنیم و بعد از پتروشیمی، صنایعی که براساس محصولات پتروشیمی کار می‌کنند را تقویت کنیم. به نظرم شرایط موجود زمینه برای یک انقبلاب اقتصادی در ایران را فراهم کرده است و این انقلاب دیر یا زود باید اتفاقد می‌افتاد. الان شرایط عملی و فکری آن فراهم شده است و از لحاظ فکری در سیاست‌های اقتصاد مقاومتی آمده است که اقتصاد نفتی نمی‌تواند مقاوم باشد و از لحاظ عملی هم  ما در بحث تحریم، فروشمان کم شده و هم قیمت آن پائین آمده است. به نظرم باید چنین موضوعی را به فال نیک بگیریم. قبلا پیشنهاد شد که ما داوطلبانه نفت را از اقتصاد حذف کنیم اما اکنون فشارهای بیرونی ما رابه این سمت سوق می‌دهد و اگر ما برنامه هوشمندانه‌ای برای انقلاب در اقتصاد ایران داشته باشیم، اقتصاد ایران می‌تواند در درازمدت نرخ‌های رشد درون‌زایی داشته باشد که به نفت وابسته نباشد.
ایکنا: آیا با حذف نفت می‌توان ظرفیت‌های مختلف اقتصاد ایران در ابعاد مختلف را برای جبران درآمدهای نفتی بسیج کرد و آیا دیگر صنایع ایران این ظرفیت را دارند که این درآمدها را جبران کنند؟
خود نفت دارای یک چرخه تولید، از استخراج و صادارات و..  است و به عنوان یک کالای واسطه برای صنایع پتروشمی قرار  گرفته است و من هم عرض نکردم که نفت به طور کلی از سیستم اقتصادی حذف شود بلکه بحث من این است که تغییر کاربری داده و به صنایع جانبی هدایت کنیم تا به محصولات تبدیل شود و سعی در فروش محصولات نهایی را داشه باشیم اما اینکه ما بخواهیم به این سمت برویم دارای اقتضائات خاص خود است و یکی از این اقتضائات تقویت صنعت است؛ چرا که صنعت ما به دلایل مختلف در وضعیت مناسبی نیست و یکی از دلایل این است که صنایع ما با مشکلات مالی مواجه هستند و دیگری مربوط به مشکلات تکنولوژیک و فنی است. شاید یکی از راه‌هایی که ما هم بتوانیم جلوی آسیب ورود مستقیم نفت به اقتصاد ایران را بگیریم این است حداقل بخشی از درآمدهای نفتی به سمت بازسازی صنایع برود اما اگر بخواهیم به صورت بلندمدت در راستای اهداف اقتصاد مقاومتی گام برداریم بهتر این است که باز برنامه بلندمدتی برای بهبود تکنولوژی تولید در کشور داشته باشیم و بهتریم برنامه در این زمینه، این است که پیوند صنعت و دانشگاه را برقرا کرده و بخشی از درآمدهای نفتی را برای تحقیقات مصرف کنیم تا فناوری‌های فرسوده ما بهبود پیدا کند و به نظرم این کار شدنی است به این دلیل که به دلیل بهاد ندادن به نبروهای بومی این افراد جذب دانشگاه‌های خارجی می‌شود و اگر در این زمینه سرمایه‌گذاری کرده و و به سمت سیستم‌های پژوهش‌محور حرکت کنیم که در کشورهای اروپایی موفقیت کسب کرده است، می‌توانیم شبکه‌ای را ایجاد کنیم که در نتیجه آن بهبود وضعیت علم و فناوری حاصل شود و به نظرم اگر فرایند بودجه‌ریزی در ایران را با نوعی انقلاب علمی پیوند بزنیم و با یک انقلاب صنعتی ترکیب کنیم می‌توانیم از طریق تولید دانش فنی بومی، به صنایع خدمت کرده و اقتصاد ایران تبدیل را به اقتصادی درونزا و مقاوم تبدیل کنیم.
ایکنا: عده‌ای از کارشناسان اقتصادی کاهش قیمت نفت را توطئه‌ای نفتی از جانب کشورهای غربی و با همکاری برخی کشورهای عربی برای ضربه زدن کشورهایی همانند ایران و روسیه می‌دانند اما عده‌ای معتقدند علت کاهش قیمت نفت ناشی از عوامل متعددی از جمله تبدیل آمریکا به تولید‌کننده نفت، کاهش رشد اقتصادی هند و چین، از سرگیری صادرات نفت لیبی، افزایش صادرات عراق و مسائلی از این قبیل است، دیدگاه شما درباره دلایل کاهش یکباره قیمت نفت چیست؟
البته اظهارنظر در این مورد بسیار سخت است اما به نظر بنده ترکیبی از این عوامل در کاهش قیمت نفت مؤثر بوده است، یعنی هم تغییرات تصنعی در عرضه نفت که برخی کشورهای منطقه به سمت آن رفتند و هم روند بلندمدت افزایش عرضه نفت از منابعی که قبلا خیلی در دسترس نبوده، اثرگذار بوده است اما به نظر بنده، بهتر است که ما خیلی خودمان را درگیر این موضوع نکینم که منشأ این کاهش  چیست؟ به این دلیل که ورود نفت به اقتصاد ایران نوعی حالت سرطانی داشته است و این داروی مهلکی که وارد اقتصاد ایران می‌شود اکنون هم مقدار و هم سرعت  ورود این دارو کم شده است. می‌توانیم این وضعیت را بیماری تشبیه کنیم که قبلا به وفور به دارو دسترسی داشت اما اکنون بر اثر عواملی، این دارو به میزان کمی به دست او می‌رسد ولی در هر صورت خوب است چراکه رسیدن داروی کمتر خیلی مهم نیست بلکه ما باید از این طرف به ماجرا نگاه کنیم که می‌خواهیم وابستگی‌مان به نفت و آسیب‌های آن را کم کنیم و هر حالتی که داشته باشد ما باید به دنبال هدف اصلی خود که تحقق اقتصاد مقاومتی است باشیم تا این آسیب‌پذیری اقتصادی ایران از بحث نفت را کم کنیم.
ایکنا: منظورم این بود که آیا اینکه هراز چند گاهی شاید این موضوع هستیم که قیمت نفت شاهد نوساناتی است، مکانیزم خاصی در این زمینه وجود دارد؟
در ادبیاتی که در موضوع نفت وجود دارد بسیاری از کارشناسان معتقدند که هیچ فرمول خاصی برای پیش‌بینی قیمت نفت وجود ندارد چراکه بخشی از موضوع قیمت نفت مربوط به مسائل سیاسی و بخشی فنی است و ترکیبی از این عوامل وجود دارد بنابراین نمی‌توان پیش‌بینی دقیقی در این زمینه کرد و خوشبختانه در سال‌های  اخیر در ایران رشته اقتصاد نفت شکل گرفته است و کارشناسان خبره‌ای پرورش پیدا می‌کنند و امید است با این بحث‌های علمی بتوانیم جواب‌های دقیق‌تری برای چنین سؤالاتی پیدا کنیم اما در شرایط کنونی بسیاری از تحلیل‌هایی که صورت می‌گیرد حالت حدس و گمان دارد و خیلی نمی‌توان به این تحلیل‌ها اطمینان کرد.