آب و نیایش در کلام علی(ع)؛ پیوند طبیعت و معنویت

به‌مناسبت ماه مبارک رمضان، خبرنگار ایکنا از اصفهان در گفت‌وگو با علی‌اکبر توحیدیان، دکترای علوم قرآن و حدیث و پژوهشگر قرآن در سلسله گفت‌وگوهای قرآنی ویژه این ماه به موضوع «آب و نیایش» می‌پردازد. در ادامه، متن شماره بیست‌وچهارم این گفت‌وگو را می‌خوانیم. 

ایکنا ـ در شماره گذشته به رابطه آب با پیامبر خاتم(ص) و حضرت زهرا(س) پرداختیم. در شماره پیش‌رو، صحبت را با کدام‌ یک از اولیای الهی درباره این موضوع ادامه می‌دهید؟ 

از این قسمت به موضوع آب، همراه با حقیقت آب و آب حقیقی از امام علی امیرالمؤمنین(ع) تا امام حیّ در زمان و زمین وارد می‌شویم. در خطبه ۲۱۱ نهج‌البلاغه درباره آب آمده است: «وَ كَانَ مِنِ اقْتِدَارِ جَبَرُوتِهِ وَ بَدِيعِ لَطَائِفِ صَنْعَتِهِ، أَنْ جَعَلَ مِنْ مَاءِ الْبَحْرِ الزَّاخِرِ الْمُتَرَاكِمِ الْمُتَقَاصِفِ يَبَساً جَامِداً، ثُمَّ فَطَرَ مِنْهُ أَطْبَاقاً فَفَتَقَهَا سَبْعَ سَمَاوَاتٍ بَعْدَ ارْتِتَاقِهَا، فَاسْتَمْسَكَتْ بِأَمْرِهِ وَ قَامَتْ عَلَى حَدِّهِ...؛ از آثار اقتدار عظمت و بدایع آفرینش شگفت‌انگیزش این است که از آب دریای عمیق و متراکم که موج‌هایش بر یکدیگر می‌آمدند و هر موج، موج دیگری را می‌راند، جای خشک و جامد پدید آورد، سپس از آن طبقاتی ایجاد کرد و آن طبقات را که به‌ هم پیوسته بودند، از هم بگشود و هفت آسمان را ساخت و آسمان‌ها به فرمان او خود را نگه داشتند و هر یک در آنجا که باید و به اندازه، بر پای ایستاد.» 

بیشتر بخوانید:

• آب؛ مهریه ملکوتی حضرت زهرا(س)
• آب و نیایش؛ ابزار امید و اثبات معاد در داستان ایوب و عزیر(ع)
• وقتی آب پیام‌آور ایمان می‌شود؛ از طالوت تا ملکه سبا
• طلب باران؛ تلفیق شگفت‌انگیز آب و نیایش در داستان موسی(ع)
• رازهای نهفته در آب و نیایش؛ از بینایی دوباره یعقوب تا نجات یوسف از چاه
• آب و نیایش؛ نقطه عطف زندگی حضرت یونس(ع)
• آب در سرگذشت پیامبران؛ از طوفان نوح تا جوشش زمزم

همان امیر بیان و بنان که در مقام خطابه چنان عمیق، دقیق و انیق سخن می‌راند، به حفر قنوات آب و چاه‌های فراوان در سرزمین خشک و کم‌آب عربستان همت می‌گمارد و بر مردم و خاصه علویان وقف می‌کند؛ رشته قنات‌ها و چاه‌های موسوم به «بغیغبات» که بغیغبه به معنای چاه‌های کم‌عمق به ارتفاع قد یک آدم است و در «ینبع» واقع در غرب مدینه، نشانی از آن تلاش‌های الهام‌بخش و مجاهدانه وجود دارد.

راه‌اندازی آسیاب‌های آبی برای نخستین بار و گسترش قابل توجه نخلستان‌ها در آن زمان، از جمله ثمرات آب‌دهی همان قنات‌ها و چاه‌ها بوده است. وقتی نگاه به آب، علی‌گونه باشد، دعا و مناجاتمان نیز این‌گونه می‌شود که در ادعیه مأثور ایشان و گنجینه مناجات‌های منسوب به آن حضرت به دست‌مان رسیده است‌.

ایکنا ـ به موضوع مورد بحث ما، یعنی «ماء» در نهج‌البلاغه بپردازید. 

بنابر تحقیق در نهج‌البلاغه، حضرت مولا(ع) حداقل ۳۳ مورد، یعنی در ۳۰ خطبه، یک نامه و دو حکمت، از جمله خطبه ۲۱۱ درباره آب اشارتی فرموده‌ است که در ابتدای گفت‌وگو آوردیم. در نگاهی کلی به برادر قرآن، مطالب متنوعی راجع‌ به آب در آن مشاهده می‌شود؛ از آب چشم انسان یا اشک تا آب دریاها و چشمه‌ها، از آب دهان مارورنگ و آب بدن طاووس تا تمثیل‌های عاشقانه و عارفانه و علم خداوند بر قطرات آب، از تأثیرات آب و هوا و پیدایش جهان تا آب باران و آب گل آدم، از راه‌های رسیدن به آب و نقش آب در جنگ‌ها و نقش‌نداشتن آب در خلقت فرشتگان تا آب‌های جاری و فرورفته که همگی قابل تأمل هستند.

به یک مورد دیگر از آن‌ها اشاره می‌کنیم. در بخش پایانی خطبه ۱۵۴ چنین می‌فرماید: «...وَ اعْلَمْ أَنَّ لِكُلِّ عَمَلٍ نَبَاتاً وَ كُلُّ نَبَاتٍ لَا غِنَى بِهِ عَنِ الْمَاءِ وَ الْمِيَاهُ مُخْتَلِفَةٌ، فَمَا طَابَ سَقْيُهُ طَابَ غَرْسُهُ وَ حَلَتْ ثَمَرَتُهُ، وَ مَا خَبُثَ سَقْيُهُ خَبُثَ غَرْسُهُ وَ أَمَرَّتْ ثَمَرَتُهُ؛ بدان که هر عملی، رویشی دارد و هر روینده‌ای از آب بی‌نیاز نیست و آب‌ها نیز گوناگون هستند، پس هر درختی که آبیاری‌اش به اندازه و نیکو باشد، شاخ‌ و برگش نیکو و میوه‌اش شیرین است و هر درختی که آبیاری‌اش پاکیزه نباشد، شاخ و برگش، معیوب و میوه‌اش تلخ است.» 

این عبارت در پایان خطبه‌ای آمده که نام آن خطبه، «الطاعة عن اهل البیت(ع)» و پیداست که این عبارت پایانی علاوه بر معنای ظاهری که بیانگر واقعیتی میدانی در طبیعت، اصول کشاورزی و باغداری‌ست و نیز توجه انسان را به نعمت بی‌نظیر آب جلب می‌کند، از حقیقتی انسان‌شناختی و جامعه‌شناختی هم حکایت دارد و نهایتاً به سمت موضوع اصلی خطبه که امامت حق و باطل است، رهنمون می‌شود.

نکته تدبری در عبارت پایانی خطبه این است که می‌فرماید: «لِكُلِّ عَمَلٍ نَبَاتاً؛ هر عملی رویشی دارد» و آن رویش به نوع و کیفیت تغذیه و پرورش شاکله و باطن انسان بستگی دارد. 

ایکنا ـ لطفاً به «دعاء» یا نیایش‌هایی که منسوب به امیرالمؤمنین(ع) است، اشاره کنید. 

دعاهایی که مأثور یا منسوب به آن امام همام است و خوشبختانه در منابع دعایی ما و همچنین در صحیفه ثانیه علویه وجود دارد، عبارتند از دعای پرسوز کمیل که آن حضرت برای کمیل، صحابی مخلصشان خوانده‌، دعای صباح که امام(ع) از پیامبر(ص) آموخته‌ و مضامین بلند عرفانی در آن یافت می‌شود، دعای یستشیر که آن را هم از پیامبر اکرم(ص) فراگرفته‌ و گنجی از گنج‌های عرش معرفی شده است.

دعای سیفی صغیر که به «قاموس» هم شهرت دارد و آثار عجیبی برایش ذکر شده، دعای عشرات که امام حسین(ع) از پدر بزرگوارشان نقل کرده‌ و دعای مشلول که امام علی(ع) آن را به جوانی که به‌واسطه نفرین پدرش شَل شده بود، آموخت.

حرز یمانی، دعایی‌ست که امام(ع) به فردی یمنی آموخت و به «دعای سیف» و «سریع‌الاجابة» هم معروف است. یکی دیگر، دعای صَنَمَیّ قریش است که بیشتر به رنج‌نامه و لعن‌نامه شباهت دارد و به ظلم‌ها و حق‌کشی‌های دو نفر که به آن حضرت روا داشتند و حکم صنم (بت) را در امت دارند، اشاره می‌کند: «اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ العَن صَنَمَی قُرَیشٍ وَ جِبتَیها وَ طاغُوتَیها وَ إِفکَیها وَ إِبنَتَیهِما اللَّذینَ خالَفا أمرَک وَ أنکَرا وَحیَک...؛ خدایا درود فرست بر حضرت محمد و آل پاک او، خدايا لعنت کن دو بت قريش و دو مشرک آن‌ را و دو سرکرده ضلالت را و آن دو دروغ‌پرداز را و دو دختر آنان را، کسانی که فرمانت را زير پا نهادند و وحی تو را نپذيرفتند.»

بخش دیگر، مناجات‌های بی‌نظیر آن فانی فی‌الله است؛ مناجات معروف شعبانیه: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَعْ دُعَائِي إِذَا دَعَوْتُكَ وَ اسْمَعْ نِدَائِي إِذَا نَادَيْتُكَ وَ أَقْبِلْ عَلَيَّ إِذَا نَاجَيْتُكَ...؛ خدايا! بر محمد و خاندان محمد درود فرست و شنواى دعايم باش، آن‌گاه كه می‌خوانمت و صدايم را بشنو، گاهى كه صدايت می‌كنم و به من توجه كن، هنگامی كه با تو مناجات می‌‌کنم»، مناجات ایشان در مسجد کوفه: «اَللّهُمَّ اِنّى اَسْئَلُكَ الاَْمانَ يَوْمَ لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لابَنُونَ اِلاّ مَنْ اَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَليمٍ... مَوْلاىَ يا مَوْلاىَ اَنْتَ الْمَوْلى وَ اَنَا الْعَبْدُ وَ هَلْ يَرْحَمُ الْعَبْدَ اِلا الْمَوْلى...؛ خدايا از تو امان خواهم در آن روزى كه سود ندهد كسى را نه مال و نه فرزندان، مگر آن كس كه دلى پاک نزد خدا آورد، مولاى من تويى سرور و منم بنده و آيا رحم كند بر بنده جز سرور...» و مناجات منظومه: «لَکَ الحَمْدُ یا ذَاالْجُودِ وَ الْمَجْدِ و الْعُلیٰ، تَبارَکْتَ تُعْطِی مَنْ تَشآءُ وَ تَمْنَعُ...؛ ستایش مخصوص توست ای خداوند بخشش و بزرگی که مقام بلند بزرگواری تو را سزد که به هر که خواهی، عطا کنی و از هر که خواهی، منع کنی»، از مشاهیر مناجات‌های آن «اقرب العِباد والعبّاد» و «امام العارفین بذات اقدس حضرت احدیت» است.

زهراسادات محمدی