باران رحمت در آینه نیایش؛ مروری بر دعاهای امام سجاد(ع) و امام رضا(ع)
یک پژوهشگر قرآنی با بیان اینکه امام سجاد(ع) در دعاهای خود از عطوفت الهی، بارش باران رحمت را طلب می‌کند، گفت: امام رضا(ع) نیز با اقامه نماز استسقا، حقانیت امامت را در مقابل چشمان حیرت‌زده همگان به اثبات رساند.
به‌مناسبت ماه مبارک رمضان، خبرنگار ایکنا از اصفهان در گفت‌وگو با علی‌اکبر توحیدیان، دکترای علوم قرآن و حدیث و پژوهشگر قرآن در سلسله گفت‌وگوهای قرآنی ویژه این ماه به موضوع «آب و نیایش» می‌پردازد. در ادامه، متن شماره بیست‌وششم این گفت‌وگو را می‌خوانیم.
ایکنا ـ نمی‌توان از دعا و نیایش سخن گفت و به محضر زینت عبادت‌کنندگان عرض ادبی نکرد؛ لطفاً در ادامه بحث درباره ارتباط امام سجاد(ع) با این موضوع صحبت کنید.
در این شماره به موضوع بحث‌مان در مکتب امام زین‌العابدین(ع)، قهرمان دعا و نیایش، صاحب صحیفه سجادیه، زبور آل‌محمد(ص) می‌پردازیم. ابتدا با دعای باران ایشان، پیوند «ماء» و «دعاء» را مبارک می‌کنیم. دعای نوزدهم صحیفه با عنوان «عِنْدَ الِاسْتِسْقَاءِ بَعْدَ الْجَدْبِ» است و این‌طور شروع می‌شود: «اللَّهُمَّ اسْقِنَا الْغَیثَ، وَ انْشُرْ عَلَینَا رَحْمَتَک بِغَیثِک الْمُغْدِقِ مِنَ السَّحَابِ الْمُنْسَاقِ لِنَبَاتِ أَرْضِک الْمُونِقِ فِی جَمِیعِ الْآفَاقِ...؛ بار خدایا، ما را به باران سیراب کن و رحمتت را بر ما بگستران به باران بسیار از ابری که برای رویانیدن گیاه شگفت‌انگیز در همه آفاق روان گشته است.»
صحیفه سجادیه شامل ۵۴ دعاست که از سوی دو فرزند ذکور امام سجاد(ع)، یعنی امام محمد باقر(ع) و زید بن علی(ره) نوشته و از سوی یکی از صحابه امام صادق(ع) به نام متوکل بن هارون بلخی روایت و منتشر شده است. علاوه بر این صحیفه، صحیفه دیگری به نام «صحیفه سجادیه ثانیه» هم وجود دارد.
بیشتر بخوانید:
- تجلی نیایش حسینی در دو میدان اشک و خون
- آب و نیایش در کلام علی(ع)؛ پیوند طبیعت و معنویت
- آب؛ مهریه ملکوتی حضرت زهرا(س)
صحیفه سجادیه ثانیه با اختلاف عددی حدود ۷۰ دعا دارد، به «اخت‌الصحیفه» هم معروف است و از طریق شیخ حرّ عاملی(ره)، صاحب کتاب وزین «وسائل‌الشیعه» جمع‌آوری شده است.
امام علی بن الحسین(ع) حرزی دارد که در مفاتیح‌الجنان هم آمده است: «یا اَسْمَعَ السامِعین یا اَبْصَرَ النّاظِرین... بِرَحْمَتِکَ یا اَرْحَمَ الرّٰحِمین.» مناجات مهم دیگری از امام سجاد(ع) وجود دارد که در صحیفه سجادیه متداول موجود نیست، بلکه در صحیفه سجادیه ثانیه شیخ حرّ عاملی(ره) و همچنین در مفاتیح‌الجنان شیخ عباس قمی(ره) و بحارالانوار علامه مجلسی(ره) آمده است. می‌توان گفت این مناجات نقش مکمل برای صحیفه اول یا متداول دارد و به مناجات «خمسه عشره»، یعنی ۱۵ دعا با مضامین بلند اخلاقی و عرفانی معروف است.
ایکنا ـ در حد معرفی، به شرح مختصری از مناجات «خمسه عشره» بپردازید.
مناجات اول، «مناجات‌التّآئبین»، یعنی راز و نیاز توبه‌کنندگان. نخستین منزل سیر و سلوک، توبه است. مناجات دوم، «مناجات‌الشّاکین»، یعنی راز و نیاز شکایت‌کنندگان، شکایت از نفس، شیطان و قلب سیاه. مناجات سوم، «مناجات‌الخآئفین» به معنای راز و نیاز خداترسان، ترس از عذاب الهی به‌دلیل گناهان، ندامت از گذشته و امیدواری به رحمت الهی. مناجات چهارم، «مناجات‌الرّاجین»، یعنی مناجات امیدواران، امید به رحمت واسعه الهی.
مناجات پنجم، «مناجات‌الرّاغبین» به معنای راز و نیاز دلدادگان، توکل و اعتماد به خدا و توشه‌برداری برای آخرت. مناجات ششم، «مناجات‌الشّاکرین» به معنای راز و نیاز شکرگزاران، غفلت بندگان و کوتاهی در شکرگزاری. مناجات هفتم، «مناجات‌المطیعین لِلّه»، یعنی راز و نیاز فرمانبرداران خدا، درخواست توفیق بندگی و انجام تکالیف الهی و درخواست رسیدن به بالاترین درجات از خداوند. مناجات هشتم، «مناجات‌المریدین» به معنای راز و نیاز ارادتمندان و درخواست نعمت‌های اخروی که ارزشمندتر از نعمت‌های دنیوی‌ست.
مناجات نهم، «مناجات‌المحبّین»، یعنی راز و نیاز دوستداران، محبت پروردگار و آثار آن. مناجات دهم، «مناجات‌المتوسّلین» یا راز و نیاز توسل‌کنندگان، توسل و نزدیکی به خداوند. مناجات یازدهم، «مناجات‌المفتقرین» به معنای مناجات نیازمندان و آگاهی به نیازمندی بندگان. مناجات دوازدهم، «مناجات‌العارفین»، یعنی راز و نیاز خداشناسان، عجز انسان از معرفت به ذات و صفات الهی و عشق خداوند به م‍ؤمنین.
مناجات سیزدهم، «مناجات‌الذاکرین» یا مناجات یادکنندگان خدا؛ ذکر خداوند توفیقی برای بندگان است و انسان قادر به ادای حق ذکر خداوند نیست. مناجات چهاردهم، «مناجات‌المعتصمین» یا راز و نیاز پناهجویان، اهمیت تمسک به خداوند و هدایت الهی، امیدواری به خدا و اهمیت استغفار. مناجات پانزدهم، «مناجات‌الزّاهدین»، یعنی مناجات پارسایان، درخواست وارستگی و درک لذت قرب الهی و شهود جمال کبریایی پروردگار.
چند نکته درباره این مناجات‌ها قابل ذکر است؛ اول اینکه درباره ترتیب مناجات‌ها نمی‌توان نظر قاطعی داد؛ برخی معتقدند محصول علم و حکمتی‌ست که از سوی راوی اعمال شده و برخی هم معتقدند این ترتیب نشانگر مقام و رتبه‌ای در مناجات‌ها نیست.
دوم، برخی برای خواندن این مناجات‌ها روز مشخصی از هفته را معرفی کرده‌اند، برخی هم خواندن آن‌ها را در هر زمانی مفید می‌دانند. سوم، درباره عظمت و تأثیرگذاری آن‌ها؛ بزرگان اخلاق و عرفان بر خواندن این مناجات‌ها برای روشن‌شدن قلب به انوار حکمت، معرفت و محبت الهی تأکید کرده‌اند. چهارم، در برتری این مناجات‌های ۱۵گانه نسبت به یکدیگر است؛ برخی مناجات پنجم، یعنی «مناجات‌الرّاغبین» را بیشتر پسندیده‌اند.
ایکنا ـ به یکی از مناجات‌های ۱۵گانه که با مباحث ما قرابت بیشتری دارد، اشاره کنید.
به‌مناسبت بحثی که داریم، فقراتی از «مناجات‌العارفین» یا مناجات دوازدهم را یادآور می‌شویم. بخوانید و از شراب طهور مناجات لذت ببرید: «إِلهِی قَصُرَتِ الْأَلْسُنُ عَنْ بُلُوغِ ثَنائِک کما یلِیقُ بِجَلالِک، وَ عَجَزَتِ الْعُقُولُ عَنْ إِدْراک کنْهِ جَمالِک، وَانْحَسَرَتِ الْأَبْصارُ دُونَ النَّظَرِ إِلی سُبُحاتِ وَجْهِک، وَ لَمْ تَجْعَلْ لِلْخَلْقِ طَرِیقاً إِلَی مَعْرِفَتِک، إِلّا بِالْعَجْزِ عَنْ مَعْرِفَتِک؛ ای خدا! زبان‌ها از بلوغ ثنا و ستایشی که سزاوار توست، قاصر و عقل‌ها از ادراک کُنه جمالت عاجز است و دیده‌ها از نزدیکی به انوار جمالت خسته و نابینا و برای خلق، راهی به مقام معرفتت، مگر به اظهار عجز از معرفتت قرار ندادی.»
«إِلهِی فَاجْعَلْنا مِنَ الَّذِینَ تَرَسَّخَتْ أَشْجارُ الشَّوْقِ إِلَیک فِی حَدائِقِ صُدُورِهِمْ، وَأَخَذَتْ لَوْعَةُ مَحَبَّتِک بِمَجامِعِ قُلُوبِهِمْ، فَهُمْ إِلَی أَوْکارِ الْأَفْکارِ یأْوُونَ، وَ فِی رِیاضِ الْقُرْبِ وَالْمُکاشَفَةِ یرْتَعُونَ، وَ مِنْ حِیاضِ الْمَحَبَّةِ بِکأْسِ الْمُلاطَفَةِ یکرَعُونَ؛ وَ شَرائِعَ الْمُصافاةِ یرِدُونَ، قَدْ کشِفَ الْغِطاءُ عَنْ أَبْصارِهِمْ...وَ عَذُبَ فِی مَعِینِ الْمُعَامَلَةِ شِرْبُهُمْ...؛ ای خدا ما را از آن بندگانت قرار ده که نهال‌های شوق لقایت در باغ دل‌های‌شان سبز و خرم گشته و سوز محبتت سراسر قلب آن‌ها را فراگرفته است، از آن‌رو آنان در آشیانه‌های افکار عالی انس نشیمن ساخته و به باغ‌های مقام قرب و شهود می‌خرامند و از سرچشمه محبتت با جام لطف می‌آشامند و در جویبار صفا درآمده، در حالی که پرده از مقابل چشم‌های‌شان درافتاده... و از نهر طاعت حق، آب خوشگوار نوشیدند.»
«إِلهِی مَا أَلَذَّ خَواطِرَ الْإِلْهامِ بِذِکرِک عَلَی الْقُلُوبِ! وَ مَا أَحْلَی الْمَسِیرَ إِلَیک بِالْأَوْهامِ فِی مَسالِک الْغُیوبِ! وَ مَا أَطْیبَ طَعْمَ حُبِّک! وَ مَا أَعْذَبَ شِرْبَ قُرْبِک؛ ای خدای من، چقدر یاد تو که به الهام خطور کند، بر دل‌ها لذتبخش است و چه اندازه فکر و اندیشه‌ها که در پرده‌های غیب به سوی تو سیر می‌کند، شیرین است. چقدر طعم محبتت خوش و شربت قرب تو گواراست.
«فَأَعِذْنا مِنْ طَرْدِک وَ إِبْعادِک، وَاجْعَلْنا مِنْ أَخَصِّ عَارِفِیک، وَ أَصْلَحِ عِبَادِک، وَ أَصْدَقِ طَائِعِیک، وَ أَخْلَصِ عُبَّادِک، یا عَظِیمُ یا جَلِیلُ، یا کرِیمُ یا مُنِیلُ، بِرَحْمَتِک وَ مَنِّک یا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ؛ پس ما را ای خدا، به درگاهت پناه ده که از آن در نرانی و دور نگردانی و ما را از خاص‌ترین عارفان و صالح‌ترین بندگانت قرار ده و از راستگوترین اهل طاعت و خالص‌ترین اهل عبادتت گردان. ای خدای بزرگ با عزت و جلال، ای با کرم و احسان، به حق رحمت و عطایت، ای مهربان‌ترین مهربانان عالم.»
نکته دیگری که بیان آن در این قسمت بر معنویت بحث‌مان می‌افزاید، این است که امام سجاد(ع) پس از واقعه جانسوز کربلا که خود شاهد عینی همه حماسه‌ها و مظلومیت‌ها به‌خصوص تشنگی سیدالشهداء(ع) و اصحاب باوفایشان خصوصاً عطش طفل رضیع، حضرت باب‌الحوائج علی اصغر(ع) و شجاعت، ادب و وفای سقای دشت کربلا، حضرت باب‌الحوائج قمر منیر بنی‌هاشم(ع) و تراژدی بزرگ و بی‌نظیر قتلگاه بود، هرگاه نگاهشان به آب می‌افتاد و یا می‌خواست آبی بنوشد و یا گوسفندی را قبل از ذبح آب می‌داد، حالشان منقلب و اشکشان جاری می‌شد و از واقعه عاشورا یاد می‌کرد و علاوه بر جنبه عاطفی و جانسوز اتفاقات، پیام قیام حسینی را زنده نگاه می‌داشت و ارج می‌نهاد: «کانَ الاِمام زین العابدین(ع)، إذا أخَذْانآءً یَشْرِبُ مآءً بَکیٰ حَتّیٰ یَمْلَأها دَمْعَاً.»
ایکنا ـ در روایت‌های تاریخی، با یکی دیگر از مصادیق جالب تلفیق آب و نیایش که ماجرای نماز استسقای امام رضا(ع) است، مواجه می‌شویم. لطفاً در این‌باره هم که با محور بحث ما مرتبط است، توضیح دهید.
این ماجرا از زیباترین جلوه‌های تاریخ درخشان امامت و حقانیت شیعه به‌شمار می‌رود که با دعای طلب آب و باران متجلی شده است. در روایات معتبر از امامان جواد، هادی و عسکری(علیهم السلام)، این ماجرا آمده و متن دعای باران امام رضا(ع) هم نقل شده است: «اَللّهُمَّ یا ربِّ اَنْتَ عَظَّمْتَ حَقَّنا اَهَلَ اَلْبَیت... فَاسْقِهِم سُقْیاً نافِعَاً...» این نماز به درخواست مأمون، خلیفه عباسی و در زمان خشکسالی خوانده شد.
دشمنان اهل بیت(ع) این‌طور شایع کرده بودند که به‌دلیل حضور امام رضا(ع) در خراسان به قهر خدا خشکسالی شده است. امام رضا(ع) طبق رؤیای صادقه‌ای که پیامبر(ص) در آن به ایشان رهنمود داد، با اینکه مأمون روز جمعه درخواست خواندن نماز را کرده بود، روز دوشنبه آن نماز پرشکوه را با خیل عظیم مردم و در نهایت روحانیت، معنویت، انابه و تضرع خواند.
خداوند هم به بهترین شکل ممکن، این دعا را اجابت کرد، به‌طوری که تمام دشت‌ها از آب باران پر و زمین‌ها سیراب شد و از آن مهم‌تر، دشمنان در هر لباس و موقعیتی که بودند، مات و رسوا شدند؛ بنابراین امام رضا(ع) با اقامه نماز استسقا، حقانیت امامت را در مقابل چشمان حیرت‌زده همگان به اثبات رسانید.
ایکنا ـ و سخن پایانی این بخش.
پیش از اتمام این شماره، به چند نکته برای استفاده مخاطبان اشاره می‌کنیم، شاید دیگر فرصتی برای بیان آن در این گفت‌وگوها وجود نداشته باشد و از سویی مبتلابه بسیاری از افراد است.
۱ ـ از ادعیه‌ای که به «حرز»، «تعویذ» و «حجاب» مشهور و منقول از معصومین(ع) هم هست، می‌توان به حرز یمانی امیرالمؤمنین(ع) و حرز امام جواد(ع) که از معروف‌ترین احراز هستند، اشاره کرد که در باب پنجم باقیات‌الصالحات مفاتیح‌الجنان آمده و قابل استفاده است. «حرز» به معنای پناهگاه، «تعویذ» به معنای پناه‌بردن و «حجاب» به معنای پوشش و حایل و درواقع همه یکی و برای در امان ماندن انسان از انواع شرور و خطرات است؛ این نوع دعاها یا خوانده و یا به نحوی همراه انسان بر بازو یا گردن یا در لباس قرار داده می‌شود.
۲ ـ دعای «رُقعه حاجت» از ادعیه سفارش‌شده‌ای‌ست که متن دعا روی کاغذ نوشته و در تکه‌ای از گِل پیچیده و در آب جاری یا چاه آب انداخته می‌شود: «اللّٰهُمَّ إِنِّي أَتَوجَّهُ إِلَيْكَ بِأَحَبِّ الْأَسْماءِ إِلَيْكَ وَأَعْظَمِها لَدَيْكَ، وَأَتَقَرَّبُ وَأَتَوَسَّلُ إِلَيْكَ...اكْفِنِي كَذا وَكَذا.» (ملحقات مفاتیح‌الجنان)
۳ ـ خواندن دعاهای حین وضو و همچنین انواع غسل‌های واجب و مستحب نیز از مصادیق تلفیق آب و دعاست که در «مفاتیح‌الجنان»، باب اول باقیات الصالحات، «وسائل‌الشیعه»، «مستدرک‌الوسائل» و بعضی دیگر از منابع دعایی آمده است.
۴ ـ خوردن آب دعا از قدیم رواج داشته است. منظور از آب دعا، آبی‌‌ست که یا بر آن دعا و قرآن خوانده می‌شود، سپس می‌نوشند یا اینکه دعا یا آیاتی خاص از قرآن را با زعفران روی چیزی می‌نویسند، سپس داخل آب می‌گذارند و آب را می‌نوشند. اثرات مثبت خواندن دعا و حرف‌های خوب بر آب از نظر علمی و با آزمایش‌های لازم از سوی دانشمندان ژاپنی به اثبات رسیده است.
۵ ـ باید میان دعاهای اصیل و حقیقی و دعاهای مجعول که نااهلان برای خالی‌کردن جیب مردم با آن‌ها کلاهبرداری می‌کنند، فرق گذاشت. این موضوع در فصل ششم مفاتیح‌الجنان با عنوان «مداخله نااهلان در کتب حدیث و اخبار» آمده است. توصیه می‌کنیم که حتماً مطالعه بفرمایید. حتی‌الامکان دعا را خودتان بخوانید و از منابع معتبر استفاده کنید.
زهراسادات محمدی
انتهای پیام
